Ferhengê Termanê Edebîyatî

VATEYO VERÎN

Eke merdim bi şiûrêko tam ziwanê dayika xwu rê hakim nêbo, merdim kamcîn ziwanî de çîyêk biwano û bimuso, ê çî bi ê ziwanî fikirîyeno. Coka wendiş û musayiş masum nîyê! Yanî ziwano ke merdim tede mana û tarîfê çekuyan, terman, îdyoman, vateyê verînan û îlim bimuso, enê çîyan de çerxê sîstemê fikirîyayişê merdimî zî bi ê ziwanî geyreno.

Ma kurdê Bakurî hetêk ra bi tirkî perwerde benê labelê hetêk ra zî ma bi destê xwu mana û tarîfê çekuyanê xwu bi tirkî îzeh kenê. Bi eno qayde, bêke ma ferq de bin, ma ziwanê xwu hem kêmî û seqet musnenê hem zî neslê ma yê neweyî ziwanê xwu kêmî û seqet musenê! Beno ke bivajîyo kurdê Bakurî xwura heme tirkî zanê, coka tirkî ser ro musayişê mana û tarîfê çekuyanê kurdkî çîyêko normal o. La wexto ke merdim nizdî ra ewnîyeno amadekerdişê ferhenganê kurdkî-tirkî û tirkî-kurdkî (kirdkî, kirdaskî) ra, yanî bi tirkî musnayiş û musayişê çekuyanê kurdkî xesaretêko cidî sîstemê fikirîyayişê ma de viraşto, ma bi derba xwu nêhesîyayê!

Mabeynê ziwanan de ancax se ra 30-35ê çekuyan motamot eynî mana û tarîf de yê. Mesela, tirkî û kirdkî de sey çekuya basîte "su: awe (m)" - "awe (m): su".

Merdim enê hawa çekuyan ziwananê bînan ra zî bimuso beno, hende xesarê xwu çin o. La seba ke se ra 65-70ê çekuyanê ziwanan hetê mana û tarîfî ra pênêgênê, coka gereka merdim çekuyanê yew ziwanî, ê ziwanî ra bimuso. Çimkî enê tewir çekuyî ancax ziwanê xwu de îzeh bibê û bêrê famkerdiş. Mesela, yew fiîlê basît yê tirkî "unutmak" bîle kirdkî de bi hîrê hawayî yeno vatiş: 1.xwu vîr ra kerdene, 2.vîr ra şîyene, 3.nêameyiş vîrî.

Kirdkî de mabeynê enê her hîrê fiîlanê pêrabesteyan de ferq esto, çimkî kerdoxê înan vurîyenê. Ancax merdim bi eqlê kirdkî îzeh bikero, hema tam fam bibê.

Yewna nimûne; vera fiîlê tirkî "örmek" de bi kirdkî enê çar fîîlî estê: 1.açînayene, 2.mûndene/mûnitene, 3.riştene, 4.vawitene
Fiîlê "açînayene" seba kincan de yan zî qumaş de bi hawayê pêrabestişî yanî sey pînekerdişî bi lak û derzînî girewtişê qulikanê qijekan yeno vatiş.

Fiîlê "mûndene" seba karê sey mûndişê gilaya porî, viraştişê reseneyî û sn. ke dergankî ser mûnîyenê, yanî qaydeyêk gore têro yenê piştiş, îfade beno.

Fiîlê "riştene" bi destan yan dezge de seba mûyan, peşmî, peme û çîyanê bînan ra viraştişê lakî yeno vatiş. Ancî, seba viraştişê lepikan, pûncan, lûfik û sn. zî yeno vatiş.

Fiîlê "vawitene", seba têro vîyarnayişê lakan dir verinîye ser vawitişê çîyanê sey torre, qenevîç, palase, cacime, xalî û qumaşî îfade beno.

Heta ke mana û tarîfê enê hawa çekuyan û fiîlan kirdkî de îzeh nêbo, neslê neweyî nêeşkenê tirkî ser ro kamilen fam bikerê û bimusê. Bi hezaran nimûneyê winasî estê ke ancax bi eqlê kirdkî îzeh bibê. Xwura îdyom û vateyê verînan bi yewna ziwan îzeh nêbenê. Coka zaf zehmet o ke ciwanê ma, neslê ma yê ke mektebanê tirkan de wanenê bieşkê kirdkî bi wasitaya tirkî tam fam bikerê, bimusê, raşt qisey bikerê û raşt binusnê. Çimkî însanê ma tirkî ser ro kurdkî bimusê, yanî bi ferhenganê tirkî-kurdkî mana û tarîfê çekuyanê ma bimusê, nêeşkenê enê hawa detayan ferq bikerê. Coka bi hawayêk xelet û seqet ziwanê xwu musenê. Netîce de hişê înan de sîstemê fikirîyayişî zî xelet şixulîyeno. Yanî ziwanê xwu bi wasitaya tirkî senî fam kerdo, o qayde zî qisey kenê yan zî nusnenê. Bi eno qayde, qiseykerdiş û nuştişê înan beno xelet. Eynî seke yew tirk yan yewêko xerîb kirdkî sey turîstan qisey bikero û binusno.

Prosesê Zazakî.Net, Şewçila, Newepel û Weşanxaneyê Roşna de bi hezaran nuşteyî ameyî verê destê mi. Mi dî ke nuşte, şiîr û hîkayeyê ke newe nusîyenê de fikirîyayiş ne kirdkî ne tirkî yo; hetê şixulnayişê ziwanî ra bi hawayêko mexlute, têmîyanek û seqet nusîyayê. Ancî, mi ferq kerd ke ziwanê eseranê ma yê folklorîkan de fikirîyayiş kirdkî yo. Yanî eserê ke verîna ziwan de ameyê meydan, kirdkî bî. La çîyê ke nuştoxan bi xwu nuşto, sîstemê şixulnayişê ziwanê enê hawa nuşteyan seqet bi. Ez behsê şixulnayişê formê çekuyan ke sey "standard" qebûl biyê nêkena, ez behsê îmla û gramerî zî nêkena. Ez behsê nuşteyan de fikirîyayişê kirdkî, bi eql û sîstemê kirdkî şixulnayişê ziwanî kena.

Xebata amadekerdişê ferhengan gereka ewilî kirdkî de bibîyêne. Yanî mana û tarîfê çeku, term, îdyom û vateyê verînanê ma bi hawayêko kamil gereka bi kirdkî îzeh bibîyêne. Badê pey ferhengê sewbîna ziwanan û kirdkî amade bibîyêne. Enê davîst serran de mumkin bi ke ferhengê kirdkî biameyêne meydan. La hende enerjî û mesref pêro seba amadekerdişê ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî) xerc bi. Û wext sey awe herikîya, şertê amadekerdişê qamûsê kirdkî destê ma ra şî yan zî ha şinê.

Amadekerdişê ferhenganê tirkî-kirdkî û kirdkî-tirkî merdimî rê zaf normal yeno, çimkî heme ziwanan de ferhengê ziwanêk bi ziwananê bînan estê. Mesela, ferhengê tirkî-erebkî, tirkî-fariskî, tirkî-înglîzkî, tirkî-fransizkî û hema zaf ziwananê bînan estê. Labelê miletanê bînan verê verkan, heme waran de ferhengê xwu bi ziwanê xwu amade kerdê. Yanî tewr verî, mana û tarîfê çekuyanê xwu bi ziwanê xwu îzeh kerdê. Coka wendayanê înan binge de çekuyê xwu bi ziwanê xwu şinasnayê. Neke tena çekuyî, mana û tarîfê terman, îdyoman û vateyê verînanê xwu zî bi ziwanê xwu îzeh kerdê û musayê. Metnê îlmî, edebî, hunerî; welhasil heme dîsîplînî bi ziwanê xwu amade kerdê, bi ziwanê xwu wendê û musayê. Mesela, eke ziwanê tirkan ziwano resmî, ziwanê perwerdeyî nêbîyêne zî ancî ê xesar de nêbî. Çimkî her çîyê xwu verê verkan bi ziwanê xwu amade kerdo.

Ma zî eşkayêne o qayde bikin. Yanî ma zî zaf rehet eşkayêne verê verkan ferhengê çekuyanê xwu ziwanê xwu de amade bikin. La çi heyf ke ma winî nêkerd, ma xwu rê karo asan tercîh kerd! Û derba tewr bêdermane zî ena ya ke xebata amadekerdişê ferhengê "tirkî-kirdkî" herinda xebata "qamûsê kirdkî" de îqame bîye. Yanî karo talî herinda karê eslî de îqame bi ke şarê ma vano qey kirdkî de ferheng tena eno qayde amade beno.

Belkî sey ewroyî ez nêeşkayêne îzeh bikerî yan zî mi hîç texmîn nêkerdêne ke bi wasitaya tirkî musayişê çekuyanê kirdkî do hende xesarê xwu bibo, la verîna ez fikirîyayêne, gereka heme ferhengê ma ewilî bi ziwanê ma amade bibê. Coka serra 1999 de wexto ke mi dest bi arêdayişê îdyomanê ma kerd, mi îzehetê mana û tarîfê înan zî bi kirdkî nuşt. Yanî ferheng temamen bi kirdkî, bi eql û kapasîte û îmkananê kirdkî amade bi.

Badê ke mi par (2016) dîplomaya lîse zî teber ra girewte, emser (2017 dest bi unîversîte kerd. Bitaybetî mi beşê ziwan û edebîyatê tirkî tercîh kerd. Eno qisim de ziwan û edebîyatê tirkan, ancî edebîyatê dinya musnenê. La çiyo baş, îlm û teorîya ziwan û edebîyatî zî musnenê. Eke merdim kerdoxê ziwan û edebîyatê xwu bo, eşkeno uca ra zaf çî bimuso û pê ê zanayişî ziwan û edebîyatê xwu ser o bixebitîyo. Mesela, tirkan ziwan û edebîyatê xwu senî tesnîf kerdo, senî ser o şixulîyayê, merdim zî eşkeno o qayde ziwan û edebîyatê ma ser o bişixulîyo.

Wendişê beşê ziwan û edebîyatî de gereka merdim mecbûren termanê edebîyatî zî bimuso, bizano. Coka mi va, madem ke ez termanê edebîyatî musena, gereka ez mana û tarîfê înan ziwanê ma de îzeh bikerî. Yanî ma bi ziwanê şarî unîversîteyanê şarî de biwanin zî, eke ma biwazin, ma eşkenê xizmetê ziwanê xwu bikerin. Bi eno fikir, sey mehsulê dewreyê verîn yê sinifê yewinî eno ferheng ame meydan.

Mi qismêkê enê terman zanayêne la zafê înan prosesê wendişî de ez newe ra ser o şixulîyaya. Tarîf û manaya qismêkê terman ez kitabanê unîversîte ra musaya, qismêkê înan ferhengê TDK û tayê xebatanê bînan ra mi îstîfade kerd. Bi eno qayde, badê ke bi hawayêko kamil ez yew bi yew mana û tarîfê înan musaya, ena rey mi îzehetê înan kirdkî de amade kerdî. Xwura merdim mana û tarîfê çîyêk kamilen nêmuso, nêeşkeno ziwanê xwu de îfade zî bikero.

Term çi yo? Çekuya "term"î înglîzkî ya, yena manaya "kavram"ê tirkî. Yanî çekuya ke manaya xwu taybet û mehdûd ke sey mefhûm yan zî istilahî yew babeta warê zanist, huner û meslekî de yena bikarardiş.

Ena xebate de 582 termê edebîyatî û qismêk termê ke edebîyat û huner ra eleqedar estê. Heme bi hawayê alfabetîk rêz bîyê û xebata ferhengkî gore mana û tarîfê înan îzeh bîyê. Îzehkerdiş de, yanî bi terzê ferhengkî şixulnayişê ziwanî, kirdkî de hende asan nîyo. Hetêk ra termî bi xwu kewenê warê îlmî, hetêk ra zî ziwanê ma enê waran de nêameyo şixulnayiş. Heto bîn ra, ferheng de gereka merdim hem ziwanî zaf krîstalîze bişixulno hem zî îzehetî zaf zelal binusno ke tu çî xelet fam nêbo; yanî her çî kamilen raşt bêro famkerdiş.

Muheqeq termê edebîyatî ke teber de mendê zî estê, eke eleqedarî û wendoxî ferq bikerê û keremê xwu ra bidê zanayiş, înşala dima do îlawe bibê. Coka ez enê Blogê xwu de weşanena ke wa bi asanî bikewê destê her kesî. Badê ke qîl û qisûrê qijekî zî tekuz bibê, înşalah do sey kitab neşir bibo ke edîbê ma, wendekarê ma heta bi heta ci ra îstîfade bikerê.

Termê ke ez cinsîyetê înan ra emîn biya, mîyanê parantezî de sey "(n) nêrkî" û "(m) makî" nuşt. Ancî, miyanê parantezî de kilmnuşteyê ziwanan û ê ziwanan de term senî nusîyeno zî nuşt. Bi eno qayde, eke wendoxî biwazê, eşkenê mana û tarîfê eynî termî ziwananê bînan de zî biwanê. 
Kilmnuşteyî wina yê: 
"fr." fransizkî
"îng." înglîzkî 
"îtl." îtalyankî 
"tr." tirkî
"yûn." yûnankî. 
Çekuyê ke erebkî û fariskî ra yenê, mi îşaret nêkerdî.

Ez zaf keyfweş a ke badê çapê hîrakerde yê ferhengê îdyomanê ma ez eşkaya ferhengê termanê edebîyatî zî safî bi kirdkî amade bikerî. Wa ziwanê ma rê, edîban û edebîyatê ma rê xeyrên bo.

Diyarbekir, 21.12.2017

A

Absolutîzm (n): (fr. absolutisme) Yew eser yan zî prensîbêk de merdim bawer bikero ke yew çîyo ebedî esto û qet nêvurîyeno, eser yan prensîbî zî enê gore tedkîk bikero; mutleqparêzî.

Absurd (n): (fr. absurde, tr. saçma) Fikrê bêmanayî ke eser de yewbînî nêgênê. Yew eser de hetê mana ra pênêgirewtişê parçeyan yanî hetê mentiqî ra teberê qaydeyanê mentiqî de biyayiş.

Abstrak (n): (îng. abstract, tr. soyut) Çîyo ke estbîyena ci bi hîsan fam nêbeno; mucered. Yanî termo ke çîyê mucered yê sey reng, hîs, lez, erey îfade keno.

Adaptasyon (n): (fr. adaptation, tr. uyarlama) Sey ci pêardiş, yanî pêardişê teqlîdê eserî. Yew ziwan ra tadayişê yew eserê edebî bi yewna ziwanî ser de kultur û erf û edetê ziwanê tercumeyî gore pêardiş. Eserê edebî yê sey roman, hîkaye û xatira ke bibê yew kayê sehne yan zî fîlmê sînema, seba foksîyonê neweyî newe ra nuştişê eserî.

Aforîzma (m): (fr. aphorisme , tr. özdeyiş) Mewzûyanê cîya-cîyayan de hunerê bi hawayêko akerde û fesîh qiseykerdişê taybetîyanê bingeyênan ke muheqeq gereka bêrê zanayiş; yanî vateyê ke fikrêk, hîsêk yan zî prensîbêk bi kilmekî îfade kenê. Wecîzeyê nuştoxan ke manayêka xorîne tede esta. Vatoxê aforîzmayan exlebê xwu bellî yê, la vatoxê tayê aforîzmayanê ke bîyê sey slogan beno ke bellî nêbê.

Agnostîsîzm (n): (tr. bilinmezcilik; bilinemezcilik) Cereyenê felsefî ke vano biyayiş yan çinbîyayişê Homayî nîno zanayiş. Esasê xwu de sey konseptêk îdîa keno ke zanayişê însanî bisînor o, nêeşkeno heqîqetê peyê çîyanê ke asenê de tepîşo, coka tu zanayişê ke rastîya ci û tu pêşnîyazê ke xeletîya ci nêvejîyo meydan çinê yo.

Aheng (n): Bitaybetî şîîre yan zî vatişê şîîrkî de hetê veng û mana ra temamîyetê pêkewtişê çekuyanê ke têdima rêz benê; harmonî. Şîîre de bi hawayêko westayane pêardişê herikîyayişê vengan û vatişî; seba viraştişê ahengî bi rîtim, wezn têropiştişê venganê ke pêmanenê. Nesir de, bi pêardişê vatişî û weş têpiştişê meselayan.

Aîdîyet (n): Pabendîye, têkilîyet, merbutîyet, eleqîyet.

Akerde (n/m): Edebîyat de bi hawayêko asan û rehet, yanî bêke tu îzehet yan şîrove hewce bikero fambiyayişê fikir û hîsê ke metin de estê.

Akrostîş (n): (fr. acrostiche) Şîîre de gama ke cor ra bi cêr herfê verênî yê her misra yew çeku yan zî yew name biyarê meydan ra yeno vatiş.

Aksîyon (n): (fr. action) Eserê edebî de herikîyayişê dîyardeyan. Yew eserê edebî de bîyena serekîye ke temaya eserî ana meydan; hîkaye, bîyenî, hedîseyî.

Alegorî (m): (fr. allégorie) Eseranê edebî de bi unsûrêk temsîlkerdişê tayê çîyanê cuya raştkêne, bi remzan îfadekerdişê çîyan; seke yew çîyo gane bo îfadekerdişê fikrêk. Mesela, bi heykel yan resmêk nîşandayişê fikirêkê abstarkî. Ma vajin, nîşandayişê fikrê edaletî bi yew cinîya (Themis) çimgirewta ke destê aye de terazî esto.

Alîterasyon (n): (fr. allitération) Eseranê menzûman yanî şîîre yan zî nesir de seba ke aheng virazîyo sere yan zî mîyanê vateyî de tekrarkerdişê eynî herfanê bêvengan (konsonant) yan zî eynî heceyan.

Anagram (n): (fr. anagramme) Yew çekuye de bi vurnayişê cayê herfan viraştişê yewna çekuye. Mesela, sey: "Melezî ma rê kerem kerd / Ma şî kemer de mezel kend" Edebîyat de hîna zaf seba nimitişê nameyanê taybetan yeno bikarardiş.

Anakronîzm (n): (fr. anachronisme) Xelitîyayişê tarîxî yanî wextî; zemano ke qewimîyayiş yan zî bîyenê tarîxî tede vîyarenê de pênêkewtişê obje yan zî xusûsîyetê ke enê qewimîyayişan û bîyenan de ca gênê. Bitaybetî eseranê edebî hunerî de çîyê ke aîdê ê wextî nîyê la seke o wext de estbê bêrê bikarardiş.

Analîz (n): (fr. analyse, tr. çözümleme) Bi detay tehqîqkerdiş, tehlîlkerdiş û tesbîtkerdişê elementanê çîyêk. Edebîyat de bi hawayêko metodolojîk cîya-cîya tehlîlkerdişê uslûb û bîyenan û kesê ke yew eserê edebî de ca gênê. Netîceyê ke analîzê yew eserê edebî ra vejyenê eke bibê sedemê munaqeşeyî, ena rewşe ra êdî "rexne" yeno vatiş.

Anekdot (n): (fr. anecdote) Parçeyê yew bîyene ke bi tena sereyê xwu zî eşkenê sey yew bîyene hesab bibê; edebîyat de hîkaye yan zî menqîbeyê xwuserî ke parçeyê yew hîkaye yê.

Anîmîzm (n): (fr. animisme) Fikro ke bawer keno heme çîyê ke tebîet de estê wayirê ruhî yê; ma vajin çîyê sey koyan, kerrayan, awe û daran, her çî ruhê xwu esto.

Anket (n): (fr. enquête) Semedê cigêrayişêk bi meqsedê girewtişê netîceyêk merdimanê cîya-cîyayan ra perskerdişê yew perse yan zî tayê persan û bi eno qayde arêdayişê malumatî.

Anonîm (n): (fr. anonyme) Sifeto ke name û nîşanê ey nîno zanayiş, esero ke çimeyê ci nêzanîyeno. Huner û edebîyat de, eserê ke viraştox yanî xuliqnayoxê înan nîno zanayiş, viraştiş yan zî xuliqnayiş de zaf kesî yan zî neslî tede xebitîyayê.

Ansîklopedî (m): (fr. encyclopédie) Kitabê girdî ke exlebê xwu çend cildan ra yenê meydan û derheqê waranê îlmî, hunerî û sn. de her tewir malumat bi metodêko bellîkerde û biîntîzam tede ca gêno.

Antolojî (m): (fr. anthologie) Yew tema gore nimûneyanê weçîniteyan yê heqîqîyan ra pêardişê eserêk; ardiş yew ca yê eseranê weçînite yê cîya-cîyayan; guldeste.

Antonîm (n): (îng. antonym) Edebîyat de têhet de bikarardişê çekuyê ke manaya înan zidê yewbînan a. Mesela, çekuyê sey "hewl-xirab", "zaf-tay", "derg-kilm".

Apokalîptîk: (fr. apocalyptique) vate yan zî nuşteyo ke fam nêbeno; vateyo girewte û tarî.

Aqil (n): 1.Hêz û qabilîyetê fikirîyayiş, famkerdiş û pira resayişî. 2. Rayiro ke yeno musnayiş; şîret, nesîhet. 3.Fikir, qenaet.

Arêkerdiş: (tr. derleme) Karê mîyanê şarî ra, yanî fekan ra usûlî gore arêdayiş û qeydkerdişê eseranê edebîyatê vatişkî.

Arêkerdox, -e: Keso/a ke mîyanê şarî ra, yanî fekan ra eserê edebîyatê vatişkî arêkerdê û qeyd kerdê.

Argo (n): (fr. argot) Herçiqas parçeyê yew ziwanî bo zî mîyanê mensûbanê eynî meslek yan zî yew kome de ziwano muşterek ke her kes pê qisey keno ra cîya bikarardişê ziwanêkê taybetî yan zî kelîmeyanê taybetan; jargon. Ziwanê argo de manaya çekuyan yan zî qalib û îdyoman sergirewte ya. Hîna zaf ziwanêko mîzahî yo û nengî tede estê. Ziwanêko viraşte yo; çekuyê ziwanê dayike yenê xeripnayiş la çekuyê ziwananê xerîban zî dekenê mîyan û yew tewir ziwanê tebeqeyê cêrin yê komelî anê meydan.

Arkaîk (n): (fr. archaïque) Hunerê bedewan ra çîyo ke dewrê klasîkî ra ver mendo, cereyanê kulturî yê Yûnanê verênî; kevnare. Çeku yan zî vateyê ke zemanêk ziwan de estbîyê la dima tedawul ra kewtê, nînê bikarardiş.

Arûz (n): Çekuyêka erebkî ya û eslê xwu de yena manaya estuna orteyê çadire la sey termê edebîyatî yena manaya dergî û kilmîya heceyeyanê misrayan gore yew peymê nezmî/şîîre.
Seba ke merdim arûzî tam fam bikero gereka baş erebkî bizano. Alfabeya erebkî heme herfanê bêvengan ra yena meydan, tena herfa "elîf"î sey herfa vengin a. Erebkî de venginanê dergan bi ardimê herfanê "waw" û "yê" şuxilnenê, venganê kilman de tena zêr û ziberan şuxilnenê. Erebkî de sey akerde û girewte di heceyê bingeyênî estê; heceya akerde bi vengine, a girewta zî bi bêvenge qedîyena. Enê zî xwu mîyan de sey kilm û derg tesnîf benê. Bi eno qayde erebkî de tewirê heceyan benê çar.
Seba ke peym tesbît bibo, verî, gereka erjê heceyan raşt tesbît bibo. Weznê arûzî de heceyî di tewir ê: Heceyê akerde/kilmî (.) (v), heceyê girewte/dergî (-)
1. Heceyê akerde/kilmî: Heceyê ke bi herfanê venginan qedîyenê. Xebata arûzî de bi îşaretanê (.) (v) nîşan dîyenê. Erjê vengî o akerd-kilm "nîme" qebul beno.
2. Heceyê girewte/dergî: Heceyê ke bi herfanê bêvengan û vengê dergî ke erebkî ra yenê qedîyenê, xebata arûzî de bi îşaretê (-) nîşan dîyenê. Erjê vengî yê girewte-dergî "tam" qebul benê.
Tayê vengê sey "ab, ûl", ancî vengê sey "rûy, cûy", heta çekuyê sey "eşq, ehd" zî ge-ge arûz de sey "hece û nîm" hesab benê û bi îşaretê (-.) nîşan dîyenê. Heme heceyê peyênî yê misrayan sey heceyê derg-girewte (-) hesab benê û hîrê qisman ser o pare benê.
Esasê xwu de weznê arûzî goreyê qaydeyanê ziwanê erebkî yo. La ziwananê sey fariskî, kurdkî û tirkî de zî ameyo şuxilnayiş.
Seba ke yew şîîre de weznê arûzî tesbît bibo, gereka merdim bala xwu bido venganê dergan ser. Verî, gereka tesbît bikero ke heceyî akerde yan girewte yê. Bitaybetî gereka heceyê medinî îhmal nêbê, eke bibê, a game erjê heceyan kêmî vejyenê.
Arûz de tef'îlî yanî qalibê parçeyan winî nîşan dîyenê:
fa'lun: ( _ _ )
fa'îlun: ( _ . _ )
fa'îlatu: ( _ . _ . )
fa'îlatun: ( _ . _ _ )
fe'îlun: ( . . _ )
fe'îlatun: ( . . _ _ )
fe'ûl: ( . _ ), ( . )
fe'ûlun: ( . _ _ )
mef'ûlu: ( _ _ . )
mef'ûlun: ( _ _ _ )
mefa'îlu: (. _ _ .)
mefa'îlun: (. _ . _ )
Enê parçeyanê qalibî anê têhet û qalibanê arûzî (behr) anê pê. Enê zî xwu mîyan de benê hîrê qismî: 1.qalibê duzî, 2.qalibê nîme têmîyanekî, 3.qalibê têmîyanekî

Asonans: (fr. assonance) Şîîre de bi tekrarkerdişê herfanê venginan yê sey "a", "e", "u" pêardişê ahengî.

Avangard (n): (fr. avant-garde) sey çeku yena manaya "pêşeng"î la warê kultur, huner û polîtîka de yena manaya çîyanê tewr verîn yê neweyan yan zî kesê ke çîyanê neweyan tecrube kenê; êyê ke normê çîyan lerznenê û sînoran vurnenê.

B

Bab (n): Tenzîmkerdişê yew eserê edebî de tesnîfê mewzûyan gore qisman ra her yew; qisim, beş.

Babete (m): (tr. konu) Fikr, bîyene yan zî subjeyo bellîkerde ke yew qiseykerdiş, nuşte yan zî eser de behs beno; mewzû. Temamîyetê bîyene, fikir, hîs, rewşe û hukmo ke benê bingeyê yew eserî yan zî vatişî.

Balad (n): (îng. ballad) Yew çeşît şîîra verêne ya fransizan ke exlebê xwu dansî dir sey yew meselaya qijeke qisey bena.

Barok (n): (fr. baroque) Yew cereyanê edebî yo, Ewropa de sesera 17. de (1560-1660) de vejîya meydan. Edebîyatê Rojawanî de cereyanê edebî ke hetê uslûbî ra muwazene ra vêşêr ehemîyet dano hereketî, fikir ra zêdeyêr zî ehemîyet dano eşnawitişî. Yanî pêardişê eseran de bi îştîyaq (coşku) ehemîyet dano xuliqnayişê serbest yê bi mubalexe û tesîrî, tenaquz ra zî xwu apey nêdano.

Bedî’ (n): Luxet de yeno manaya bêemsal, yekta, mikemel, ecêb û heyretamîz, sey termê edebîyatî zî yeno manaya îlmê ke meharet û weşikîya bikarardişê usûl û qaydeyanê vatişî îzeh keno; esetetîk Îlmê bedî di qismî yo;1.sinetê vateyî: cînas, îştîqaq, secî, qelb, tedwîr, ekis, 2.sinetê mana: îlham, tewrîye, tenasub, mubalexe, lef û neşir, tensîq, mixaleteyê mana, tecahulê arif, husnê tealîl, tezat, îstîhfam, ricû, tekrîr, telmîh, însalê mesel, îstîdrak, tewcîh, îqtîbas û sn.

Belaxet (n): Hunerê xîtabetî, yanî hunerê raşt û rindek qiseykerdişî, bi vatiş qabîlîyetê dayiş bawerkerdişî. Seba ke vate raşt, akerde, zelal, fesîh û rindek bêro vatiş, sey yew şaxê îlmî tenzîmkerdişê vatişî musneno, yanî îlmo ke hunerê vatişî tedkîk keno; retorîk.

Bend (n): Sewbîna manayê xwu zî estê la edebîyat de yeno manaya kitaban de her qisimo ke xwu zere de temam o, hîna zaf yeno manaya menzûmeyan de her yewê çaraneyan.

Berceste (m): Edebîyat de yena manaya misra yan zî beyta tekuze, kakile, rindeke, latîfe û nazenîne ke bi asanî vîrê merdimî de manena; weçînita. Misra yan zî beyta ke erjê/qîymetê xwu yê hunerî zêde yo.

Beş (n): Her parçeyo ke temamîya yew çî anê wucûd; qisim, part. Dezgeyêk de her yew qismê îdareyî; departman, seksîyon.

Beyan (n): Pêardişê eserêkê edebî de virazîyayiş û erjê fikir, hîs û xeyalan, ancî hawayê îfadekerdişê nînan de rayiro ke teqîb beno.

Beyanat (n): Derheqê yew mesela de îzeheto ke hîna zaf hetê kesanê mesûlan ra bi wasitaya medya seba rayaumûmî ameyo dayiş.

Beyte (m): Şîîre de sey beşî di misrayê ke hetê mana ra yewbînan wa beste û bi eynî peym nusîyayê. Menzûmeya ke di rêzan ra yena pê.

Bezm (n): Suhbet, muhabet, teriqnayiş; meclisê şimitişî.

Binhiş (n): Herçiqas binê hişî de bo la eke însan biwazo, o warê hişî/zêhnî ke eşkeno vîyaro sehaya aktîve ya hişî; merdimî de, bîyenê ke nêameyê vîr tede vîyarenê.

Bîyene (m): (tr. olay) Edebîyat de temamîya diyardeyanê ke hîkaye, roman, sanike û tewiranê sey nînan de babete/mewzû anê pê, kenê hîra û heriknenê; hedîse, mesele.

Bîyografî (m): (fr. biographie) Yena manaya sey nuştekî behskerdişê ciwîyayiş û eserê şexsêk. Sey tewirêkê edebî, nuşte yan zî esero ke yew rêzile gore bi hawayêko objektîf behsê ciwîyayiş, bîyenan û eseranê şexsêk keno; tercemeyê hal.

Bovarîzm (n): (fr. le bovarisme) Helwêst û reftarî, hal û hereketê qehremananê romanê Gustave Flaubertî Madame Bovary ke 1857 de neşir biyo; yanî dekewtiş mîyanê cîhanê pêarde yê romanî û mabeynê xeyal û heîqetî de xwu dekerdiş herinda nuştox yan zî qehremananê eserê edebî û bi eno qayde ciwîyayiş.

Broşur (n): (fr. brochure) Kitabçeyo qijek ke çend pelan ra ameyo pê, tewr zêde çend formayan ra ameyo pê. (Yew forma 16 rîpelî ya.)

C

Cereyan (n): (tr. akım) Huner de yeno manaya tefekur de vejîyayişê yew nezerê neweyî; hereket, metod, terz. Bêke tewir û milîyetê hunermendan de yew tesnîf bibo, skalaya uslûb, fikrîyat û hîsîyatî ke yew prosesê tarîxî yê bellîkerdeyî de hetê şeklî û muhtewa ra xuliqnayişê eseranê hunerî ser o tesîr kena. Cereyanê hunerî, exlebê xwu sosyalîteya zemanê xwu ra zuhûr kenê, şeklê fikirîyayiş yan zî îdeolojîyê wextê xwu ra vejîyenê meydan. Yanî tesîrê felsefeyê ê esrî sey cereyanî heme waranê hunerî de bi taybetîyanê muşterekan aver şino. Kesê ke eynî nezerê cîhanî û fehmê hunerî de resenê pê, bi temamîyetê prensîbanê xwu yê bellîkerdeyan yew fehm û terzê newe yê hunerî anê meydan û eseranê xwu de tetbîq kenê.

Ceribnayiş (n): Edebîyat de nuşteyê ke nuştox bêke çîyêk îdîa bikero yan hukim bido, yew babete ser o bi hawayê muhakemekerdişê şexsî fikr û tesbîtanê xwu îfade keno ra vajîyeno.

Cêrnot (n): (tr. dipnot) Derheqê yew malumat yan zî çimeyo ke zereyê metnî de vîyareno de, cêrê eynî rîpelî yan zî peynîya metnî de dayişê îzehehetî yan zî kunyeya çimeyî; haşîye.

Cigêrayiş (n): (tr. araştırma) Seba ke heqîqetê çîyêk fam bibo yan yew problem hel bibo yan zî semedê arêdayiş û zêdnayişê malumatan xebata ke bi metod û qaydeyî gore bena.

Cîld (n): Her yew qismê eserêkê girdî ke sey yew kitabî cîya çap biyo. Manayêka bîne zî, bi qapaxê muqaweyî ke bi çerme, naylon, pot yan zî kaxid ameyo qabkerdiş sey kitabî ardişê yew ca yê pelanê nuşteyan, nusxayanê rojname û kovaran.

Cînas (n): Şîîre de têdir bikarardişê çekuyanê ke nuştişê înan eynî yo la manaya înan cîya ya. Mesela: 
Mi da ci zerrî ra gule
Aye na zerrî wa gule

Cumle (m): Ziwan de seba ke fikrêk, hîsêk, biyayiş yan waştişêk îfade bibo sîstemêk gore rêzbiyayişê çekuyan û fîîlêk.

Ç

Çap (n): (tr. matbaada baskı) Kaxidî ser o metbea de tab'kerdişê nuşteyî, dayiş çap ro; preskerdiş. Sey manaya diyine, hûmara çapî; yanî bi hawayêko tekrar çapkerdişê yew eserî de her yew.

Çeku (m): Ziwan de veng yan zî yewîya vengan ke bi tena sereyê xwu mana yan zî manayê xwu estê.

Çendinî: (tr. nicelik) Rewşa çîyêk ke yena hûmaritiş, peymawitiş yan zî rewşa zêdîyayiş û kêmîyayişê çîyêk. Exlebê xwu taybetîya pêroyî ke yena hûmaritiş, yekûnê sey hûmare dîyar bena.

Çibenoke (m): (tr. bilmece) Bêke nameyê ci bidîyo, bi hawayêko sergirewte la hîna zaf bi vateyanê qalibgirewteyan xusûsîyetanê ê çî sey perse vatiş û cewabê ci pawitiş. Seba ke çibenokî sey çîyê muşterek yê miletî yê, û vateyê înan bi hawayê şîîrkî qalib girewto, coka beşêkê edebîyatê vatişkî (folklor) hesibîyenê.

Çime (n): (tr. kaynak) Cigêrayiş û wekenitişê babetêk de referansê ke ci ra îstîfade beno; cayo ke malumat ci ra vejîyayo; menşe'.

Çirax, -e: Keso ke seba musayişê sinet û hunerî verê westayêk de xebitîyeno yan zî derse gêno; asîstanê hunerî.

D

Dadaîzm (n): (fr. dadaïsme) Sey çeku yena manaya "estora texteyêne". Sey cereyanê hunerî-kulturî hetê Tristan Tzara û çend hevalanê ey ra badê şerê cîhanî yê yewin de (1916-1923) bi yew beyanat ameyo îlankerdiş. Bêmentiqî û redkerdişê heme întîzamanê hunerî ser o ronîyayo, yanî qaydeyanê ziwanî û estetîkî, ancî zincîreya mentiqî red keno. Sey hunerêko sîmultane, bêmuswede yo.

Dandîzm (n): Uslûbo viraşte îfade keno, çekuya "dany" înglîzkî ra yena. Nîmeyê seserra 19. de seba tayê mensûbanê sosyeteya înglîzan ameyo vatiş ke şiqîtîye de yew ekol pêardo. Edebîyat de, seba uslûbo viraşte ke tayê nuştoxan semedo ke teqlîd nêbê bikar ardo ra ameyo vatiş.

Data (m): (îng. data) Elementê bingeyên yê yew cigêrayiş, munaqeşe yan zî muhakemeyî; zanyarî, done. Seba şirovekerdiş û kirarîya bi hawayê şeklî û pêkerdişî nîşandayişê diyarde, term û qomutan; zanyarî.

Dayiş qeleme ro: Hesab kerdiş, nuştiş, bi hawayê nuştekî qeydkerdiş.

Defter (n): Seba ke rîpelanê înan ser o bêro nuştiş desteyê pelanê saye yê kaxidî ke mîyanê qabêk de hetêk ser pêra ameyê dusnayiş. Pelê kaxidî ke bi eno hawa ameyê tenzîmkerdiş ke dem û dezgeyê resmî yan zî mueseseyê tîcarî tede qeyd û qeraranê xwu nusenê.

Defterê xatirayan (n): Defter yan zî esero ke rojane tede xatirayî nusîyenê; rojane.

Dekanonîzasyon (n): Qanûn biyayiş ra yanî muqedesî/pîrozîye ra vecîyayiş; pêbawerîya xwu vindîkerdişê rastîyê ke ci ra şibhe nêbeno û nînê tehqîqkerdiş, eynî wext de îtîmadê xwu vindîkerdişê kes û dezgeyê ke enê rastîyan telqîn kenê.

Delalet (n): Delîl û elamet bîyayiş, îşaret kerdiş, rayir mûsnayiş; qilawuzîye. Ma vajin, cayêk ra dû wurzo fam beno ke uca adir bîyo we, edebîyat de zî tayê herfî yan zî çekuyî sey sembol yewna çî îşaret kenê, la seba ke fam bibê gereka hem delalet hem çîyo ke îşaret beno bizanîyê.

Destan (n): Efsaneyan ra dima yew tewirê verên yê edebîyatî yo. Eserê edebî yê dergî ke bi hawayêko menzûm behsê bîyenanê tarîxî û sosyalî ke tesîrêko xorîn wijdanê miletêk de verdayo kenê. Wexto ke hema aqil û îlm mîyanê komelê însanîyetî de hende aver nêşibi, ê wextan vejîyayê meydan. Destan de bîyenê raştkênî û fewqiledeyî têzere de qisey benê. Destanî hîna zaf anonîm ê, taybetîya yew miletî nîşan danê, exlebê xwu tamayê sey qehremanîye, eşq, hevaltî û dostanî, merg û heskerdişê welatî tede estê. Mesela, mîyanê kurdan de "Memê Alan" yew numûneyo muhîm yê destanî yo. Nê hawa destananê verênan ra vanê "destanê tebîî". Êyê ke badê cû nusîyayê û nuştoxê înan belî yo ra zî vanê "destanê viraşteyî". Destananê viraşteyan de çîyê fewqiledeyî tay ê.

Destpêk (n): Nuşte yan zî eser de qismo verên, qismê destpêkê vatişî; îptîda, muqedîme.

Dewr (n): Edebîyat de yew beşê zemanî ke eynî xusûsîyet nîşan dano; perîyod. Tesewufî gore sîstemo ke sefheyanê mabeynê xulqîyetî û qîyametî qisey keno. Mutesewifî enê sîstemî sey temambîyayişê yew dayreyî vînenê coka eno name bikar anê.

Dewrîye (m): Şîîra ke esasê fikrê kaînat û însan Homayî ra ameyo û ancî ageyreno Homayî ser o nusîyaya û behsê nezerîyeyê dewrî kena.

Deyîre (m): Yew tewirê muzîkî ke vateyê ci terzê edebîyatê vatişkî de bi weznê hece yê û bi meqam yenê vatiş.

Dijîtal (n): (îng. digital) Ekranî ser o bi hawayê elektronîkî nîşandîyayişê doneyan, dokumenteran. Çekuya dijîtal yena manaya "hûmarkî".

Diyalog (n): (fr. dialogue) Edebîyat de, yewbînan dir qiseykerdişê qehremananê eserî.

Dîbace (m): Edebîyat de, destpêkê eseranê mensûran de, ge-ge zî yê menzûman de, mesela, mesnewîyan de, qismo tewr verên ke behsê sedemê nuştişê eserî keno; servate, destpêk, vateyo verên, teqdîm.

Dîdaktîk (n): (fr. didactique) Esero ke musnayişê çîyêk xwu rê kerdo amanc. Eserê edebî ke seba musnayişê çîyêk yan zî dayişê malumatî ameyê pêardiş pêro kewenê mîyanê tewirê dîdaktîkî. Zanyarîya musnayişî, zanyarîya ke metodanê musnayişî ser o vindena. Îlmê metodanê perwerdeyî.

Dîwan (n): Esas seba meclisa îdarekaranê berzan yê dewlete ameyo vatiş. Edebîyat de, destpêk de kitabê ke şîîrê muxtelîfî yê şaîranê cîya-cîyayan tede ardê pêser ra vato "dîwan"; enê tewir dîwanan de, verî qesîdeyî dima xezelî rêz bîyê. La dima biyo nameyê kitabê ke şîîrê muxtelîfî yê yew şaîrî tede estê. Nika bi manaya xwu ya peyêne yeno zanayiş.

Dîyarde (n): (fr. phénomène, tr. olgu) 1.Eseranê edebî de çîyo ke bîyene aver beno; hereket, îş, têwgêrayiş, reftarî. 2.Sedemo ke bîyene ci ra vejîyaya û netîceyo ke enê sedeman ra ameyo meydan; waqia; fenomen. 3.Çîyo ke estbîyena ci bi ceribnayiş îsbat biyo.

Dîzayn (n): (îng. design) Sey karê grafîkî bi hawayê hunerî û estetîk tesewurkerdiş û viraştişê qapaxê kitaban û dergîyan, logo, afîş ûsn.

Dogma (m): (îng. dogma) Fikro ke raştîya ci tam tesbît nêbiya la ameyo qebûlkerdiş û biyo bingeyê yew nezerîye yan zî îdeolojî.

Dokumanter (n): (îng. documentary) Esero ke biyenanê raştkênan ra ameyo pêardiş; belgesel.

Dosya (m): (fr. dossier) Derheqê eynî babete, eynî kar yan eynî kesî de temamîyetê melûmatan. Metnê dijîtal yan zî qabê plastîkî-kartonî ke enê hawa malumatî de yê.

Dram (n): (fr. drame) Tewirê tiyatroyî ke hem bîyenanê dejinan hem yê komîkan pîya nîşan dano.

Drama (m): Eserê nuştekî yê tiyatroyî ke bîyenan halê biyayişî de û hawayê pêkewtişê çîyanê zidê yewbînan de pîya nîşan dano.

Dramatîk (n): (fr. dramatique) Çîyo ke dram ra eleqedar o; çîyo dejin, çîyo ke heyecan virazeno. Esero ke seba tiyatro de bêro kaykerdiş nusîyayo.

Dua (m): Seba bicaardişê telebêk Homayî yan zî yew hêzê rûhanî dir ronayişê têkilîya manewî, temena kerdiş; lavey, vero geyrayiş. Homayî rê lavey kerdiş, ci ra ardim waştiş. Duayî bi vatiş, bi hîsîyatê zereyî û bi hereketanê wucûdî zî benê. Formê cîya-cîya yê sey lavey, şukran, îbadet û pesindayişî estê. Duayî bi hawayêko ferdî zî benê, cayanê îbadetî de yan zî sewbîna cayan de bi hawayêko cematkî zî benê. Înanê dînî ra teber, qismêko muhîm yê duayan mîyanê şarî de sey formê vatişî qalib girewto û fikir, helwêste, reftarî, xû û exlaqê muşterek yê miletî tede aseno coka sey beşêkê edebîyatê vatişkî (foklor) hesibîyenê.

Dualîzm (n): (fr. dualisme, tr. ikicilik) Fikro ke di çîyanê yewbînî ra cîya, yewbînî ra xwuser û nêeşkenê ageyrê yewbînî ser, yan zî, di prensîbê ke vera yewbînî de yan zî kîşta yewbînî de yê, her diyan têdir qebûl keno.

Dubeytî (m): Manaya di beytan de ya, seba rubaî yanî çarane ameya vatiş.

E

Eda (m): Vatiş û nuştiş de şekl, terz yan zî rayirê îfadeyî; reftarî, helwêste.

Edebîyat (n): Hunero ke vatişkî yan zî nuştekî la tena bi wasitaya ziwanî û formêk gore bîyenî, fikrî, hîsî û xeyalî bi hawayêko estetîk yenê pêardiş. Temamîya eseranê ke sey şîîr, hîkaye û roman name benê û îlmo ke eno huner û enê eseran tedkîk keno. Mîyanê şarî de, qalê vengî ke samîmî nîyê, bîlasebeb yenê vatiş.
Edebîyat zî xwu mîyan de beno di qismî:
1. edebîyatê vatişkî (edebîyato folklorîk) şîîrî, mîtî, destanî, sanikî, meseleyî, meselikî, efsaneyî, memoratî, vateyê verênan, mamikî, lorîgî, çibenokî û eserê anonîmî yê sey nînan ke şarî bi zêhno kolektîf ardê meydan ra yeno vatiş. Enê eserî dima bêrê nuştiş zî ferq nêkeno, ancî sey edebîyatê vatişkî hesibîyenê.
2. edebîyatê nuştekî, eserê edebî ke bi fealîyetê nuştekî ameyê xuliqnayiş û nuştoxê înan bellî yo. Edebîyatê nuştekî zî xwu mîyan de cereyanan ser o tesnîf beno.

Edebîyatê Latînî (Edebîyatê Roma): Edebîyatê ke bi awanbîyayişê Roma dest pêkerd û sey dewamê edebîyatê Yûnanê verênî yo. Dewrê xwu yo tewr berhemdar Îsayî ra ver serra 78 ra hetanî Îsayî ra pey serra 14.

Edebîyatê muqayeseyî: Şaxê îlmî ke têdir yanî eynî wext de edebîyatê çend ziwanan (di ziwanan ra vêşêr) de eleqedar beno, her hetan ra dano têver û tedkîk keno.

Edebîyatê Rojawanî: Temamîya edebîyatê ke bingeyê xwu Yûnanê verênî û Roma ra gêno û hetanî ewro hetê miletanê Ewropa ra ameyo wucûd.

Edebîyatê Ronesansî: Heme eserê edebî ke bi ayabiyayiş û newebîyayişo ke sehaya huner û edebîyatî de netîceyê teşebusanê paralelê humanîzma de ameyî pêardiş sey edebîyatê ronesansî name benê. Yanî edebîyato ke netîceyê tefekurê hûmanîterî de bi fehmê xwu rê nimûne girewtişê edebîyatê Latîn û Yûnanê verênî ameyo meydan. Însanî ra bawerkerdiş, pawitişê estbîyayiş û azadîya însanî, şikitişê çûleyê fikir û mefhûmê ke bîyê sey qalibî, taybetîyê sereke yê edebîyatê ronesansî yê.

Edîb, -e: Keso ke edebîyatî dir eleqedar o, eserê edebî ardê meydan.

Edîsyon (n): (fr. édition) Seba çapkerdişî tenzîmkerdiş, sererastkerdişê eserî.

Edîtor, -e: (fr. éditeur) 1.Keso ke nuşteyan seba çapkerdişî newe ra tenzîm keno. Keso ke çapkerdiş ra ver dosyaya kitabêk her hetan ra tertîb keno. 2.Weşanger, sernuştox, mudir, mesûlê sazkerdişê programî.

Efsane (m): Meselikê xeyalî ke verên a derheqê çîyan û babetanê fewqilede de yenê vatiş. Mesel û hîkayeyê şarî ke bîyenanê tarîxî bi terzêkê teberê aqilî de qisey kenê. Vatiş, meselik yan zî hîkayeyê ke raştîya xwu çin a.

Egzistansîyalîzm (n): (fr. existentialisme, tr. varoluşculuk) Cereyanê edebî ke badê şerê cîhanî yê diyin Fransa de sey reaksîyonê vera dejê şerî vejîya. Verî sey cereyanê felsefî vejîya. Eno cereyan bawer keno ke însan bi xwu erjanê xwu ano pê û îstîqbalê xwu zî ancî însan bi xwu awan keno.

Egzotîzm (n): (fr. exotisme) Sey mefhûm seba eserê ke muhtewaya xwu bi erf û edet, şeklê ciwîyayişî û menzerayanê mexsûsê welatanê dûrî ameya xemilnayiş, yeno bikarardiş. Esero ke tede behsê erf û edet, şeklê ciwîyayişî û menzerayê mexsûsê welatanê dûrî beno ra vanê esero "egzotîk".

Ehlê kemalî: Kesê kamilî yê wayirê fezîlet û ferasetî; kesê wayirê manewîyatê xurtî.

Eklektîzm (n): (fr. éclectisme) Felsefe de meylê arêdayişê tezê ke yewbînî gênê û kîştedayişê tezanê ke yewbînî nêgênê. Ena rey edebîyat de, zewqo hîra yê pêserkerdişê tewiranê ke yewbînî nêgênê.

Ekol (n): (fr. école) Yew şaxê îlmî yan hunerî de metodê ke senînî û taybetîyê xwu cîya yê; çixir, cereyan; mekteb.

Ekspresyonîzm (n): (fr. expressionnisme, tr. dışavurumculuk) Yew cereyanê edebî yê sesera 20. yo, herinda hawayo ke esto de nê, hisîyat û cîhanê xwu yê zereyî gore teswîrkerdişê tebîetî. Hunermend umûmen cuya xwu û heqîqetê zereyê xwu eserê xwu de dano teber. Verî resim de dest pêkerd la dima edebîyat de zî tetbîq bi. Sey cereyanêkê almanan şinasîyeno. Rewşa bêîstîqrarîya polîtîk û buhranê îqtîsadî de Almanya de vera cereyanê pozîtîvîzm, naturalîzm û empresyonîzmî de vejîya meydan. Amancê hunerê ekspresyonîstî eno yo ke hisîyat û cîhanê zereyê hunermendî bi wasitaya rengan, xêzan, zemîn û kutle bido teber. Seba ke hîsanê xwu hîna baş bido teber, qaydeyanê edetî ra vejyeno û bi hîsanê xwu yê taybetan metodê ke şeklê heqîqetî vurneno bikar ano. Esas eno metod ameyo bikarardiş la sey mefhûm û bi zanayiş seserra 20. de tetbîq biyo.

Elefranka: (îtl. alla franca), Erf û edet û ciwîyayişê frenkan gore, frenkan ra eleqedar. Ewropaî; çîyo aîdê kulturê Ewropa; kesê ke sey ewropijan perwerde dîyo û kulturê ewropijan qebûl kerdo.

Elîfname (n): Şîîra ke bi terzê akrostîşî, yanî herfa verêne ya her misra de bi rêzkerdişê alfabetîk cor ra cêr şuxilnayişê herfanê alfabe, coka nameyê herfa verêne ya alfabe "elîf"î ra îzafeten name bîya.

Emosyanalîzm (n): Fehmê estetîkî ke eseranê edebî de ehemîyet dano hîsîyatî.

Empresyonîzm (n): (fr. impressionnisme, tr. izlenimcilik) Yeno manaya "întîbabendîye", yew cereyanê hunerî yo, seserra 19. de Fransa de vejîya meydan û heme şaxanê hunerî de, bitaybetî sinetê resmî ser o tesîr kerd. Huner de, yeno manaya întîbabendîya ke teswîrkerdişê întîba û hisîyatê ke unsûranê tebîetî ra hunermendî de virazîyayê. Yanî hunermendo ke enê cereyanî gore eseranê xwu xuliqneno, neke bi hawayêko raştkên û objektîv, hisîyat û întîbaya ke hunermendî de ameya pê, aye gore eserê xwu ano. Mesela, resim de, hîna zaf ca dîyeno hisîyat û întîbaya ke roşn û rengan ra ameya meydan. Obje yan zî bîyena ke resm bena de, şeklê ci ra vêşêr, ehemîyet dîyeno taybetîya roşnê mexsûsê zemananê taybetan yê roje yan mewsimî ke tesîrê xwu resamî ser o verdayo. Edebîyat de zî bi eno qayde; edîb bîyenan raşteraşt teswîr nêkeno, hîna zaf çîyo ke dîyo û hisîyat û fikrê ey ser o senî tesîr kerdo esas gêno, objektîvî apey dano û şîroveyê xwu yê şexsî aver dano. Coka teswîrkerdişê her obje yan bîyene de rêça kesayetîya hunermendî esta. Empresyonîstan gore, çîyê ke dinyaya teberî de estê, seke asenê nîyê, merdim xîyalê xwu de senî vîneno, o qayde yê.

Encam (n): Qismê peyên yê nuşte yan zî vatişêk. Çîyo ke yewna çî ra hasil beno, ci ra vejîyeno. Çîyo ke teşebus yan zî xebatêk ra keweno dest. Rewşa ke yew bîyene ra vejîyena meydan; netîce.

Entelektuel, -e: (fr. intellectuel) Kesê ke warê kultur û hunerî de sey alim qebûl benê û enê waran de bi îlm û helwêsta xwu sey otorîte vera miletî de xwu mesûl vînenê, derheqê meseleyanê cîya-cîyayan de heqîye ser o fikrê xwu beyan kenê; roşinbîr, munewer.

Epîfenom (n): (îng. epiphenom) Heqîqetêk ra vejîyayişê yewna heqîqetî; heqîqetê diyin ke netîceyê heqîqetêk o. Mesela, boye gule ra cîya yew heqîqet a, gule ser o yew tesîrê xwu çin o, la sedemê vejîyayişê boye bîyenê bîyolojîkî yê gule yê. Edebîyat de, eseranê vatişkî yan zî nuştekî de, bi yew vate resayişê netîceyî yê hîkmetê ke behsê ci biyo.

Epîgraf (n): Vate, wecîze, vateyê verênan, cumle yan zî parçeyê şîîre ke destpêkê yew eserî de, destpêkê beşêk yan zî nuşteyî de ca gênê û muhtewa dir pêkewenê. Nuşteyê xulaseyî ke derheqê yew awanîye de lewheyî ser o nusîyayê û rîyê vernî yê bîna wa ameyê aliqnayiş.

Epîgrafî (n): (fr. épigraphie) Şaxê îlmî ke nuşteyê ke sey kitabê kerrayan yan zî asinî ser o nusîyayê ra eleqedar beno.

Epîgram (n): (fr. épigramme) Her tewir babete de menzûmeyê kilmekî ke bi kendiş û neqirnayiş kerrayan yan zî çîyêkê saxlemî ser o nusîyayê, bitaybetî şîîrê kilmekî ke verkoleyê mezelan ser o nusîyayê.

Epîk (n): (tr. épique) Babetê ke temaya mêrxasî û qehremanîye ra eleqedar ê. Eserê edebî ke şeklê destanî de nusîyayê; destanwarî.

Epîlog (n): (fr. épilogue) Vatişo peyên.

Epîstemolojî (n): (fr. épistémologie; tr. bilgibilim) Şaxê felsefeyî ke tebîet, çarçewa û çimeyanê îlmî dir eleqedar beno; îlimşinasî (episteme = îlim + logos = şinasî). Epîstemolojî prensîb, ferazîye û netîceyê îlmanê cîya-cîyayan krîtîk keno û wazeno kokê înan ê mentiqî û erjê înan ê objektîvî dîyar bikero.

Epîzot (n): (fr. épisode) Eseranê edebîyatê şarî de bîyena talî ke girêdayeyê bîyena eslî ya.

Eqd û hal (n): Yew vateyo ke sey şiîre vajîyayo bi hawayê nesrî yan zî yew vateyo ke bi hawayê nesrî vajîyayo sey şiîre vatiş.

Erj (n): (îng. value, tr. değer) Edebîyat de hukmê senînîye ke seba ecibnayişê pêardiş, sazkerdiş, têro mûndiş, vawitiş, bikarardişê ziwanî, form, muhtewa, estetîk, edet, kultur û sn. dîyar keno; qîymet. Senînîya obje, bîyene yan zî dîyardeyêk ke seba komelêk, tebeqeyêk yan zî şexsêk ehemîyet îfade kena.

Erş (n): Qatê tewr berz yê asmênî; textê meqamê hukimranîya îlahî.

Eser (n): Xebata hunerî yan zî îlmî ke hunermedêk yan zî alimêk sey eser ardo meydan; berhemê fikrî-hunerî ke hem hetê şeklî hem hetê muhtewa ra temamîyet nîşan dano; netîce, berhem û îşo ke bi xerckerdişê kede ameyo meydan.

Esmael Husna: Luxet de yeno manaya “nameyê tewr rindekî”, nameyê tewr rindekî zî yê Homayî yê. Helbetê name-sifetê Homayî hîna zaf ê, ancax o bi xwu hûmara înan xwu bizano. Labelê 99 hebî Quran de û fekê pêxamberî ra hedîsan de vîyartê, mutefesîran rêz kerdê. Edebîyatê klasîkî de “Esmau’l-Husna” zafê ameyê bikarardiş. Enê 99 nameyanê Homayî ra bi kilmîye vanê “Esmau’l-Husna”: 1)Allah, 2)Er-Rehman, 3.Er-Rehîm, 4.El-Melîk, 5.El-Qudûs, 6.Es-Selam, 7.El-Mu’mîn, 8.El-Muheymîn, 9.El-Ezîz, 10.El-Cebar, 11.El-Mutekebîr, 12.El-Xaliq, 13.El-Barî, 14.El-Musawir, 15.El-Xefar, 16.El-Qehar, 17.El-Wehab, 18.Er-Rezaq, 19.El-Fetah, 20.El-Alim, 21.El-Qabid, 22. El-Basit, 23.El-Hafid, 24.Er-Refi’, 25.El-Muîz, 26.El-Muzîl, 27.Es-Semî’, 28.El-Besîr, 29.El-Hakem, 30.El-Adl, 31.El-Letîf, 32.El-Xebîr, 33.El-Helîm, 34.El-Ezîm, 35.El-Xefûr, 36.Eş-Şekûr, 37.El-Alî, 38.El-Kebîr, 39.El-Hefîz, 40.El-Muqît, 41.El-Hesîb, 42.El-Celîl, 43.El-Kerîm, 44.Er-Reqîb, 45.El-Mucîb, 46.El-Wesî’, 47.El-Hekîm, 48.El-Wedûd, 49.El-Mecîd, 50.El-Beîs, 51.Eş-Şehîd, 52.El-Heq, 53.El-Wekîl, 54.El-Qewî, 55.El-Metîn, 56.El-Welî, 57.El-Hemîd, 58.El-Muhsî, 59.El-Mubdi, 60.El-Muîd, 61.El-Muhyî, 62.El-Mumit, 63.El-Hey, 64.El-Qeyûm, 65.El-Wacîd, 66.El-Macîd, 67.El-Wehîd (El-Ehed), 68.Es-Semed, 69.El-Qadir, 70.El-Muqtedîr, 71.El-Muqedîm, 72.El-Muaxîr, 73.El-Ewel, 74.El-Axir, 75.Ez-Zahir, 76.El-Batin, 77.El-Walî, 78.El-Mutealî, 79.El-Berr, 80.Et-Tewab, 81.El-Munteqim, 82.El-Efuw, 83.Er-Rauf, 84.Malîku’l-Milk, 85.Zul-Celalî ve’l-Îkram, 86.El-Muqsit, 87.El-Camî’, 88.El-Xenî, 89.El-Muxnî, 90.El-Manî’, 91.Ed-Darr, 92.En-Nafi’, 93.En-Nûr, 94.El-Hadî, 95.El-Bedî’, 96.El-Baqî, 97.El-Waris, 98.Er-Reşîd, 99.Es-Sebûr (Cele Celaluhû).

Estetîk (n): (fr. esthétique) Şaxê hunerî ke rindekîye û ruhê însanî ser o tesîrê rindekîye tedkîk keno. Qanûnanê umûmî yê xuliqnayişî dir huner û cuye de îlmê teorîk yê rindekîye; hîsê weşikîye, çîyo ke derheqê hîsanê weşikîye de yo. Estetîk neke tena çîyo madî, reftarî, cuye û xuliqnayişê subjektîf û rûhî zî gêno xwu zere.

Eşq (n): Hisîyato xurt yê heskerdişî; arzû, waştiş û temayulo pêt ke zerrî de virazîyeno; hewes.

Etîmolojî (n): (fr. étymologie) Şaxê îlmî ke kok yanî orîjînê çekuyan, esl û menşeê çekuyan tehqîq û îzeh keno.

Evolasyon (n): (fr. évolution, tr. evrim) Prosesê tekamulîyetî, yanî averşîyayişê senînî û çendanî ke bi hawayêko misawî zemanan de beno. Prosesê tekamulîyetê candaran de silsileyê bîyenanê bedilîyayişî ke bi averşîyayişê karakterê candaran hetê morfolojîk û fîzyolojîkî ra, înan êyê bînan ra cîya keno; tekamul.

Ewam (n): Tebeqeyê şarî, şaro sade. Tesewuf de alim, mutesewuf (sofî), fîlozof û îdarekaran ra teber hemeyê şarî; eksê xewasî.

Ezoterîk (n): (fr. ésotérique) Çîyo ke derheqê ezoterîzmî de yo, ezoterîzm ra eleqedar; zere de musayişê manaya mîstîke.

Ezoterîzm (n): (fr. ésotérisme) Îlmê ke zanyarîyê mîstîkî ke tena kesê ehilî û merhaleyan ra vîyartê eşkenê bizanê dir eleqedar; yew babete de kesê ke ehil nîyê ra nimitişê zanyarîyanê xorînan û sirran, tena hetê yew ustadî ra bi rayirê înîsîyasyonî musnayişê kesanê ehlê ci.

F

Fabl (n): (fr. fable) Sanik û meselikê derheqê heywanan de ke bi hawayêko menzûm qisey benê. Heywan, nebat û eşyayî zî eynî sey însanan qisey kenê, yew hîkmet musnenê yan zî merdim ci ra derse gêno.

Fasîkul (n): (fr. fascicule) Her parçeyê eserêkê girdî ke cîya-cîya ameyê neşirkerdiş; cuz'.

Fek (n): Ziwan de yan zî lehçe de ferqê qijkekî yê vatişî. Fek de gramer û çekuyî cîya nîyê la telafuz de, yanî vetişê vengan mintiqa ra mintiqa, dewe ra dewe yan zî keye ra keye, heta merdim ra merdim ferq kenê.

Fekkî: Esas yeno manaya çîyê aîdê fekî. La edebîyat de, hîna zaf yeno manaya çîyê ke nuştekî nîyê, vatişkî yê.

Ferheng (n): (îng. dictionary, tr. sözlük) Esero ke tede çeku, term û îdyomê ziwanêk bi hawayo alfebetîk ameyê rêzkerdiş û mana yan manayê înan û hawayê bikarardişê înan ameyo îzehkerdiş; luxet. Tewirê ferhengan yê sey têverşanayişê çekuyanê ziwanêk bi çekuyanê muqabilê înan yê ziwananê bînan, yan zî çekuyanê lehçeyêk bi muqabilê înan yê lehçeyanê bînan zî estê. Ferhengê ke tena yew tema de manaya terman/mefhûman îzeh kenê zî estê. Mesela, sey "Ferhengê Termanê Edebîyatî".

Fesahet (n): Sinetê vatişî de, qaydeyan gore vatiş; vatişo saf, bêqusur, helnaye, akerde û muntezem; vatişo pêkewteyo bitesîr ke heyecan û bawerî dano.

Fîhrîst (n): (fr. fihrist) 1.Yeno manaya "tede"yî, yanî sey lîste tenzîmkerdişê nuşteyanê ke eserêk de ca gênê. 2.Defterê notan, seba ke notî tede alfabe gore rêz bibê kenarê rîpelan de herfê alfabe rêze gore estê. 3.Katalog.

Fikir (n): (tr. düşünce) Feza û zeman ra wet, subje ra teber, heqîqeto ke bi xwu esto û neke bi hîsan tena ruhen yeno famkerdiş; îde, îdea. Çîyo ke hetê mezgî ra hiş de yeno tesewurkerdiş, yeno zindekerdiş; fealîyetê hişî. Seba ke karêk bibo yan zî yew mesela hel bibo çîyo ke hiş de teswîr beno, rayirê helkerdişî ke yeno dîyayiş; çîyo ke netîceyê fikirîyayişî de yeno meydan; nîyet, tesewur.

Fikro bingeyîn: Yew babete de fikro eslî ke bîyo sedemê nuştişê eserî û neqlê wendoxan beno; yew metin de muhakemeyo sereke.

Fiqih (n): sey çeku yena manaya bi hawayêko xorîn zanayişê çîyêk la manaya “hiqûqê îslamî” de yena zanayiş yanî îslamîyet de çimeyanê bingeyînan (1.Quran, 2.hedîs, 3.qiyas, 4.îcma) gore bitûnîya qaydeyanê ke derheqê dîn û dinya de ameyê ronayiş. Îlmê fiqihî çar qisman ser bare beno; 1.îbadet nimaj, roje, zekat, hec, cîhad 2.munakehat zewac, veradayiş, nefeqe û hema zaf çîyê derheqê hiqûqê aîle de 3.muamelat rotiş û erînayiş, kîra, kargehî, faîz, mîras û hema zaf çîyê derheqê cuya sosyale ya mislimanan de 4.uqûbet qisas, serxweşî, dizdî, zîna, îftîra, înkarkerdiş û çîyê derheqê sûc û ceza de.

Fiqra (m): 1.Hîkayeyê kilmekê mîzahî ke bi meqsedêk yan zî tena semedê dayiş huyayişî yenê vatiş. 2.Yew tewir nuşteyê kilmekê bi kînaye ke hîna zaf derheqê meseleyanê rojaneyan de estunanê bellîkerde yê rojname û kovaran de weşanîyenê. 3.Metnê qanûnî de paragraf.

Fizûlîyet (n): (tr. artıklama) Bîlasebeb, bêke hewce bikero dergkerdişê vatişî yan zî nuşteyî.

Folklor (n): (fr. folklore) Şaxê îlmî ke çekuyanê "folk: şar" û "lore: şinasî" ra ameyo meydan û kulturê şarî dir eleqedar beno; şarnasîye. Îlmo ke eseranê kulturî, edebîyatê vatişkî, bawerî, erf û edet, merasim û ayîn, cite û cobar, werd, muzîk, govende, hekîmî û sn. yê şarê welatêk yan zî mintiqayêk tedkîk keno, yewbînan dir têkilîya înan dîyar keno û derheqê înan de persanê derheqê çime, tekamul, vilabîyayiş, vurîyayiş, tesîrkerdiş û sn. de perseno û ci ra netîce vejeno, qayde, teorî û qanûnanê înan vîneno. Reya verêne William Thomasî (1803-1885) yew nuşteyê xwu yê ke London de serra 1846 de kovara bi nameyê Athenaeum de neşir kerd de termê "folklor"î pêşnîyaz kerd. Ancî Johann Gottfried von Herderî zî zanayanê tewr verênan ra yo ke vato gereka folklor sey belgeyê ruhê otantîk, erf û edetan û nasnameyê miletêk bêro arêdayiş, qeyd bibo û bêro pawitiş.

Form (n): (tr. biçim) Şekl û eşkalê objeyêk yan çîyêk. Eseranê edebî hunerî de teber ra eysayişê înan, hawayê tenzîmkerdişî; bîçim.

Formel (n): Bîçimkî; hetê biçîmî ra.

Fragmantasyon (n): (fr. la fragmentation) Parçe biyayiş, karê parçebiyayişî; edebîyat de karê bi hawayo ke bitûnîya ci nêmano parçekerdişê metnêk.

Futurîzm (n): (fr. futurisme, tr. gelecekçilik) Yew cereyanê hunerê modernî û hereketanê komelkî yo, destpêkê seserra 20. de (1909-1820) vejîya meydan. Enê cereyanî erj û edetê estetîkî yê verênî temamen red kerdî, waşt binê giranîya vîyarteyî ra vejîyo û xwu rê modernbiyayiş bikero hedef; cuya komelkî de medenîyeto bajarî, makîne û sur'et sey binge girewt.

G

Gelemşe (n): Pênêgirewtişê çîyanê ke ameyê vatiş; rewşa ke pêgirewtişê temamîyetî ra mehrûm a; vilayîye.

Girewte (n): (tr. alıntı) Yew nuşte yan kitab de malumato bellîkerde ke metnêk ra, nuşte yan zî kitabê sewbîna nuştoxan ra gêrîyayo; îqtîbas.

Girîzgah (n): Qesîde de beytê ke seba vîyartişê babeta esasî yenê vatiş; dekewtiş.

Gnostîsîzm (n): (tr. bilinircilik) Felsefeyê mîstîk ke bawer keno bi hîskerdiş û tefekur merdim eşkeno bibo wayirê zanayişê îlahî yê mutleqî; keramet.

H

Hafiza (m): (fr. mémoire) Qismê vîrî ke merdim ciwîyaye, babetê ke musayo, netîce, têkilî û pêwendîyanê înan dir bi zanayiş, yanî bi şiûr seke qeyd bikero, tede muhafeze keno.

Haşîye (m): Esero ke seba îzehkerdişê yewna eserî nusîyayo; cêrnot. Nuşteyo ke nuştoxêk yan zî tercumanêk derheqê eserê yewna nuştoxî de sey îzehetî nuşto.

Hawa (n): Şekil, bîçim, eda, terz, stîl.

Hedîs (n): Vatiş û hereketê pêxamberê dînê îslamî Hz. Muhemedî û şaxê îlmî ke enê vatiş û hereketan tedkîk keno.

Heqîqet (n): Raştîya çîyêk, raşt; esil, esas, raştîye.

Herikîyayiş (n): Vatiş, nuştiş yan qiseykerdiş de taybetîya halê herikîyayeyî; selaset. Metnanê edebî de bi hawayo tewr munasib pêra bestişê beşan; weşikîya îrtîbatê mabeynê cumleyan yan zî teswîran. Seba ke çekuyî yan cumleyî bêke tede likumîyayiş yan giranîyêk virazîyo, çîyo ke yeno qiseykerdiş bi asanî bêro famkerdiş, bi o şekil weş îfadekerdiş.

Hesabê ebcedî: Alfabeya erebkî de her herfe rê 1 ra hetanî 1000 yew erjê reqeman tayîn biyo û bi eno qayde çekuyî manaya hûmaran de yenê îfadekerdiş. Sîstemê hesabê ebcedî misliman ra ver hetê cihûdan ra ameyo bikarardiş. Edîban hîna zaf peynîya eseranê xwu de serra biyayişê xwu, tarîxê temamkerdişê eserê xwu yan zî mîyanê misrayan de tarîxê bîyenanê muhîman mîyanê çekuyan îfade kerdê. Coka bi hawayêko tam famkerdişê edebîyatê klasîkî de zanayişê hesabê ebcedî muhîm o. Hesabê ebcedî gore herfê alfabeya erebkî sey erjê reqeman wina hesab benê: ا =1, ب = 2, ج = 3, د = 4, ه = 5, و = 6, ز = 7, ح = 8, ط = 9, ى = 10, ك = 20, ل = 30, م = 40, ن = 50, س = 60, ع= 70, ف = 80, ص = 90, ق = 100, ر = 200, ش = 300, ت = 400, ث = 500, خ = 600, ذ = 700, ض = 800, ظ = 900, غ = 1000

Heşiw (n): Edebîyatî yeno manaya bîlasebeb bikarardişê çekuyanê zêdeyan; bi detayanê fizûlan dergkerdiş û nepixnayişê vatişî, yanî cumle de bikarardişê çekuyanê ke mana rê yew faydeyê xwu çin o yan zî mana xeripnenê. Reye esta tayê çekuyê zêdeyî weşikîye danê mana coka heşiw zî sey “heşwê mufsîd” û “heşwê namufsîd” beno di qismî, “heşwê namufsîd” de çekuyê zêdeyî ke ameyê bikarardiş yew weşikîye danê îfade.

Hiş (n): Însanî de cayo abstark o bingeyên ke fealîyetê fikirîyayişî tede benê, warê fealîyetê zêhnî ke merdim hem xwu hem çîyanê teberê xwu pê fam keno, qabilîyetê şinasnayişê xwu û çîyanê bînan, merdimî de cayo aktîf ke zanyarî tey vîyarenê; şiûr, zêhn.

Hîciw (n): Edebîyat û huner de merdimêk, bîyenêk yan zî rewşêk bi tinaz û leqmatîkan rexne kerdiş. Hîna zaf şîîre de tetbîq biyo.

Hîcran (n): Cayêk ra, çîyo ke merdim ci ra heskeno ra, yan zî, waştîye ra dûrkewtiş; cêrabiyayiş, firqet. Dejo giran ke dûrkewtişê heskerdîye ra, cêrabîyayiş ra virazîyayo; keder.

Hîbrîdîzasyon (n): (fr. hybridation) Karê melezkerdişî; têmîyankerdişê terz, uslûb yan zî tewiranê edebî.

Hîkaye (m): (îng. novel, tr. öykü) Edebîyat de bi terzê pêardişî yanî bi hawayê xîyalî û edebî nuştişê bîyenêk. Edebîyat de derheqê tarîfê formê hîkaye de munaqeşeyî estê. Vanê hetê qiseykerdişê bîyenan ra sey romanî ya, la hetê bikarardişê ziwanî ra xwu dana nêzdîyê şiîre. Hîkaye de meseleyî kilmek, ziwan zî krîstalîze yeno şixulnayiş. Yanî mesela sey romanî neke derg û dila, kilmek yena vatiş, heta ke mesela tena yew rewşe de nîşan dîyena.

Hîpotez (n): (fr. hypothèse) Cigêrayiş de pêşnîyaz yan zî fikro ke hema raştî û xeletîya ci îsbat nêbîyê; texmînê ewelîyatî.

Humanîzm (n): (fr. humanisme) Mefhûmê hunerî edebî ke însanî sey erjê bingeyên gêno û ewelîyet dano problemanê derheqê însanî de; merdim-merkezîyet; beşerîyet. Cereyanê îlmî û hunerî ke feraset û hisîyatê însanê modernî yê heyat ra famkerdişî îfade keno. Humanîzm prensîbê sekulerîye ser o vera her tewirê otorîte de azadîya însanî paweno. Humanîzm eqlê însanî, mefhûmanê exlaqî/etîkî û edaletî esas gêno, warê teorîkî û pratîkî de bala xwu dano erjanê însanî û çîyo ke însanî ra eleqedar o, heme însanan wayirê qîymet û rûmetî vîneno.

Huner (n): (îng. art, tr. sanat) 1.Temamîya metodanê ke seba îfadekerdişê hîsêk, tesewurêk, fikrêk yan zî weşikîyêk yenê bikarardiş û netîce de xulqkerdişê eserêkê xusûsî yê estetîkî; westatîya pêardişê eseranê ke merdimî de hîsanê estetîkî anê meydan. Ferqê hunerî û sinetî eno yo ke, huner de xeyalkerdiş, tesewur û xuliqnayiş esto. Sinet de tekrarkerdişê viraştişê eynî çî esto. 2.Çîyo ke goreyê feraset û zewqê yew medenîyetî yan zî komelêk ameyo vatiş yan zî viraştiş.

Hunerê rindekî: (tr. güzel sanatlar) Hunerê sey muzîk, resim, edebîyat, mîmarî, heykeltaşî, tîyatro û sn. ke merdimî de hîsanê estetîkî, heyranî, heyecan û îştîyaq anê meydan.

Hunerê fontetîkî: Hunerê ke veng ra yenê meydan, hunerê ke malzemeyê xwu veng o.

Hunerê plastîkî: Şaxê hunerî ke hîna zaf malzemeyê plastîkî û boyax, gil, alçî û sn. rişnenê zereyê qalibêk, bi eno qayde eseranê estetîkî hunerî yê hîrê-dîmensîyonî û bi hecim, ma vajin, çîyanê sey maketê mîmarî, resim, heykel û sn. virazenê.

Hunermend, -e: Westayê karê hunerî, êyê ke eserê hunerî xuliqnayê.

Husnê talîl: Edebîyat de, hunerê sedemê ci yê rastînî ra teber bîyenêk yew sedemê weşik û xeyalî wa beste îzehkerdiş.

Î

Îade (n): Şiîr de çekuya tewr peyîne yê beytêk sey çekuya tewr verîne yê beyta binê ci bikarardiş.

Îbare (n): Vateyo ke yew yan zî çend cumleyan ra îbaret ke fikrêk îfade keno.

Îcaz (n): Edebîyat de kilmkerdişê vateyî, yanî bi vateyê tay zaf çî vatiş, ziwanî bi hawa krîstalîze, ekonomîk şixulnayiş. Sey “îcazê hezif” û “îcasê qisar” di îcazî estê; “îcazê hezif” bi kêmkerdişê çeku yan zî cumle beno, “îcasê qisar” zî bê ke kêmkerdişêk bibo, bi vatişê kurtî zaf çî vatiş, yanî vateyî tay la manayî zaf.

Îdame (n): Daîmî û baqî kerdiş; dewam kerdiş, misêwa ramitiş.

Îdeal (n): (fr. idéal) Çîyo ke xwu de heme wesf û xasîyetê berzî ke tefekur eşkeno teswîr bikero ardê pêser. Çîyo fikrî ke ancax bi tefekur fam beno; mefkûre.

Îdmac (n): Luxet de yena manaya çîyêk dekerdiş zereyê çîyêna, dewisnayiş ci. Edebîyat de yena manaya yew vate îlaweyê yewna vateyê ke bi meqsedêk vajîyayo kerdiş, ma vajin, eke behsê cesaretê yewî bibo o mîyan de behsê comerdîya ci zî kerdiş.

Îdrak (n): Qabilîyetê famkerdişî, aqil pira resnayiş.

Îdyom (n): (îng. idiom) Yew ziwan de vate yan zî kutleya vateyanê cazib û balkêşan ke bi hawayêk qalib girewto û manaya xwu ya raştkêne ra cîya bi mana yan zî manayanê mecazî/tabîrkî meşhûr biyê û hetê zafaneyê qiseykerdoxanê ê ziwanî ra bi eynî mana yenê zanayiş. Seba ke îdyoman de fikir, helwêste, reftarî, xû û exlaqê muşterek yê miletî zî aseno coka beşêkê edebîyatê vatişkî (folklor) hesibîyenê.

Îfade (n): 1.Vatiş, beyan. 2.Temamîya îşaret û mîmîkanê ke bi wasitaya rîyî yew hîs nîşan danê. 3.Derheqê yew bîyene de beyanê ke şahid û sucdarî danê.

Îlawe (n): (tr. ek) Seba temamkerdişê kemaneyê çîyêk parçeyo ke ser o yeno zêdnayiş; parçeyo ke badê pey dusnîyayo çîyêk wa. Seba temamkerdişê malumatanê eserêk, bi amancê temamkerdişê mana, metno ke ser o yeno zêdnayiş yan zî sey kitab cîya yeno çapkerdiş. Ancî, çîyê sey tablo, hûmarî û sn. ke hewce nêkeno zereyê metnî de ca bigîrê, peynîya metnî de cîya nîşandayişê înan.

Îlahî (m): Yew terzê nezmî ke exlebê xwu mabeynê 3-7 çaraneyan de yê, babetê tesewufî yê sey eşqê îlahî, heskerdişê pêxamberî û dînî ser o yenê vatiş.

Îlham (n): Bêke merdim çimeyêk ra yan zî kesêk ra bimuso, zanayişê başî ke bi xwu qelbê merdimî de yenê meydan. Zanayişê başî ke raşteraşt hetê Homayî ra yan zî bi wasitaya melekan resnîyenê qelbê însanî. Zanayişê ke bi îlham yenê, xuliqnayişê hunerî de yenê bikarardiş la sey malumatê qetî nêbenê delîl.

Îlim (n): Zanayiş; zanayişê çiqas zanyarîyê ke kaînat de bîyê, benê û do bibê; bi hawayêko qetî zanayişê çiyê ke şiûr de virazîyeno; zanist.

Îlmê edebîyatî (n): Şaxê îlmî ke bi metodê îlmî babetê ke edebîyat de estê hetê sosyolojî, psîkolojî ûsn. ra cigêreno, wekeneno, tedkîk û analîz keno.

Îltîfat (n): edebîyat de, yew eserê menzûm yan zî mensûrî de, seba ke tesîr bizêdîyo, nişka ra vatişî berdiş kesêk yan zî çîyêkê mewzû ra eleqedarî ser; yew raweya karî tadayiş yewna rawe ser.

Îmaj (n): (îng. image) Seba ke çîyêk hîna zinde û hîsdar bêro vatiş, teswîrkerdişê ê çîyî zereyê sewbîna çîyan û şeklan de. Zêhn de zindekerdişê objeyê ke estê yan zî seke estê zêhn de zindekerdiş. Objeyê ke merdim teber ra hîs keno, zêhn de virazîyayişê teşbîh yan zî dîmenê înan; muxayele, texayul, hulya.

Îmale (n): Luxet de yeno manaya hetêk ser ravistiş, çewtkerdiş. Edebîyat de, şiîranê weznê arûzî de, mecbûrîyetê pêradişê weznî ver, bi hawayê derg wendişê heceyêka kilme ra yeno vatiş.

Îmla (m): Qaydeyî gore nuştiş; tetbîqkerdişê qaydeyanê veng, şekl, kok û sn. yê ziwanî gore nuştişê vateyanê ziwanî.

Îndeks (n): (fr. index) 1.Peynîya kitabî yan kovare de nameyê kesan, babetan, cayan û sn. ke muhtewa de vîyarenê, rêza alfabetîke gore numreyê rîpelan nîşandayiş; lîste, fîhrîst. 2.Esero ke sey kitab yan zî perîyodîk vejyeno û lîsteya kitaban yan zî nuşteyê ke babetêka bellîkerde de weşanîyayê sey fîhrîstî nîşan dano. 3.Lîsteya ke seba kitabxane de nîşandayişê cayê kitaban û dokumantan tenzîm biya.

Întaq (n): Hunerê dayiş qiseykerdişî, dayiş vatişî; hunero ke mexluqanê teberê însanan sey însanî dano qiseykerdiş, dano vatiş.

Întîhal (n): Bêke çime nîşan bidîyo eserê xwu de fikir, îfade yan zî tesbîtê yewna kesî girewtiş û bikarardiş; dizdî.

Îqame (n): (îng. substitution) Kerdiş herinda ci, herinda ci de bikarardiş. Psîkoanalîzî gore, seba rewşêka winasî yeno vatiş: hedefo asan ke merdim rehet reseno, bikero herinda hedefê ke merdim nêeşkeno bireso ci û bi eno qayde xwu tetmîn bikero.

Îqtîbas (n): (tr. alıntı) Cayêk ra girewtiş yanî neqilkerdişê fikrêk, mesela, yew kitab ra yan zî çimeyêkê bînî ra girewtişê malumatî. Cayêk ra fikrêk girewtiş û bi hawayê xwu bikarardiş.

Îradê mesel (n): Bi nimûneyan, vateyê verînan û aforîzmayan pêtkerdiş û îsbatkerdişê fikrêk.

Îronî (n): (yûn. eironeía) Bi vateyê tam eksê vateyê ke vajîyayo kesî yan zî bîyene dir tinaz kerdiş. Îronî de helbet mîzah esto la hîna zaf rexne esto. Vatiş yan zî hereketo ke wazeno binê perdeyê cidîyetî de vatiş yan zî hereketê vera xwu dekero mîyanê nakokî.

Îstîare (n): (tr. eğretileme) Edebîyat de yewna mana de bikarardişê yew çekuye yan zî îbareyî; seba ke çîyêk bêro vatiş nameyê yew çîyê ke maneno ci bi hawayê îstîareyî bikarardiş; mustearîyet. Mesela gama ke ma vanê "Pîlê pîlan her çî vîneno!" esas ma vanê "Homa her çî vîneno!" Tîya de "Pîlê pîlan" sey îstîare herinda nameyê Homayî de ameya bikarardiş. Seba ke edebîyat de îstîare zaf yeno bikarardiş coka zaf tewirê xwu estê.

Îstîfham (n): Yew eser de seba ke wendoxî bi dîqet bala xwu bidê ser, seba ke hisîyat û tefekurê wendoxan ser o tesîr bikero, hunerê bi hawayê persan nîşandayişê hîsiyat û fikrî. Exlebê xwu enê hawa persan de cewab nêpawîyeno.

Îstînsax (n): Ewnîyayişê nuşteyêk ra û emsalê ci bi dest nusxeyê ci vetiş, sey ci nuştiş, nuşte kopya kerdiş.

Îştîqaq (n): Eynî îbare de bikarardişê di yan zî hîna zaf çekuyanê ke eynî kok ra yenê.

Îthaf (n): Sey hîsanê hurmet û heskerdişî, seba qîymetdayiş û teqdîskerdişî eserêkê edebî-hunerî bi hawayê manewî kesêk rê kerdiş dîyarî, nameyê kesêk ser o teqdîm kerdişê eserêk.

Îtnab (n): Edebîyat de dergkerdişê vateyî; a.badê yew vateyê ke umûmî îfade keno vatişê yew vateyê ke xisûsî îfade keno, b.badê yew vateyê ke xisûsî îfade keno vatişê yew vateyê ke umûmî îfade keno, c.badê yew vateyê girewteyî manaya ci îzeh kerdiş d.badê vatişê yew çeku yan zî grûbê çekuyan seba pêtkerdişê mana û bale antişî tekrar kerdiş, e) mîyanê yew cumle de bikarardişê cumleya muterîze f.badê temambîyayişê cumle seba pêtkerdişê mana îlawetenî fadekerdişê yewna cumle.

Îzehet (n): Manaya şirovekerdişî de seba ke yew esero edebî hetê wendoxan ra baş bêro famkerdiş xebata nuştekîya ke ameya kerdiş ra vajîyeno.

K

Kanon (n): Eserê edebî ke çarçewaya fehm, feraset û zêhnîyetêk de ameyê xuliqnayiş. Eke yew eser yan edîb prensîb û şertanê ecibnayişî yê krîteranê kanonî gore nêbo, red beno, teberê kanonî de verdîyeno. Virazîyayişê kanonî de tesîrê dînî, îdeolojî, dewlete û faktorê sosyalî/sîyasî estê.

Kaos (n): (fr. chaos) Rewşa têmîyanek û pênêkewtîye; alozî, gelemşe.

Karakter (n): (fr. caractère) Eserê edebî-hunerî de şexsîyeto ke hetê şiûr, fikir û têwgeyrayişî ra wayirê xusûsîyetanê cîya yê tena aîdê xwu yo.

Kay (n): (tr. oyun) Esero ke seba sehne de bêro kaykerdiş ameyo nuştiş.

Kelamê edebî: Bêke nameyê çîyanê xirab, tehl, eyb, zişt, çors û bêyewman bêro vatiş, bi yewna vate îfadekerdişê înan. Edebîyat de bi hawayêko nazenîn, bi esalet û nezaket îfadekerdişê fikir yan zî bîyenêk.

Kelame (m): Yew tewirê muzîkê kurdan ke vatişê xwu terzê vatişê destanî de, bêke misrayan de hece bibo tena çekuya tewr peyêne yê misra bi qafîye ya û meqamê serbestî de bi terzê lornayişî hetê dengbêjan ra yena vatiş.

Kilmkerdiş (n): Yew nameyî bi herfanê verînan yê nameyan nuştiş, yew vate yan zî nuşteyî bi çend herfan yan zî çekuyan nuştiş.

Kitab (n): Cîltkerde yan zî bê cîld, ardişê yew cayî yê pelanê kaxidî ke ser o ameyo nuştiş yan zî ginayê çap ro; esero ke yew babete bi întîzamêk pêşkêş keno û metbea de çap biyo. Yew tarîfî gore, seba ke kitab bihesibîyo gereka 49 rîpelan ra kemêr nêbo.

Kitabe (n): Nuşteyê ke bi hawayê kendiş û neqirnayişî kerrayan yan zî çîyêkê saxlemî ser o nusîyayê.

Kînaye (m): Bi hawayêko endîrekt yanî sergirewte vatişê çîyêk. Mesela, gama ke derheqê kesêk de vanê "çuweyê xwu tim ha dest de" yanî wazenê vajê tim pêrodayişî rê amade yo, şerwaz o.

Klasîk (n): (tr. classique) 1.Eserê aîdê ziwan û hunerê Yûnanê verênî û dewrê Roma. 2.Eserê ke aîdê ziwan, ededbîyat û nuştoxanê Fransaya seserra 17. yê. 3.Çîyê (eser, nuştox) mîyanê tewirê xwu de weçînite ke ser de zaf zeman vîyarto la erj û qîymetê xwu ra çîyêk kêmî nêkerdo. 4.Huner de qaydeperestî. 5.Çîyo edetî ke yeno zanayiş, neweyî tede çin a.

Klasîsîzm (n): (fr. classicisme) Cereyanê hunerî ke edebîyat û hunerê Yûnanê verênî û dewrê Roma ra îlhamê xwu girewto û seserra 13. de Fransa de vejîya meydan ke vatiş de zelalî û fesîhî, pêardiş de muwazene, peym û saxlemîye, hetê exlaqî û derûnî ra nazenînî û tebîî biyayiş, yanî dirûbê raştkênî de pêardiş, xwu rê sey prensîb qebûl kerdo.

Klîşe (n): (fr. cliché) Qabo metal ke tede resim, şekil yan zî nuşte ameyo neqirnayiş û metbea de, karê çapkerdişî de yeno bikarardiş. Îfade, fikir yan zî vateyê ke demeyêko derg ameyê bikarardiş coka êdî tesîr û cazîbeyê xwu kerdo vîndî.

Kombînezon (n): (fr. combinaison) 1.Seba ke bi hawayêko baş netîcekerdiş û serkewtişê karêk tedbîrê ke yenê fikirîyayiş; tenzîmkerdiş. 2.Yew tewir kincê kilmek û qolikî ke cinî binê kincan de danê xwu ra.

Komedî (m): (fr. comédie) Eserê sehneyî ke hetanê komîkan yê bîyenan û însanan nîşan dano. Bîyenê ke merdimî danê huyayiş. Vate yan hereketê qestikênî.

Kompozîsyon (n): (fr. composition) Karê bi ardişê yew cayî, yanî bi hawayê tenzîmkerdişê parçeyanê cîya-cîyayan pêardişê yew temamîyetî. Edebîyat de, seba ke wendekarî bieşkê fikir û hîsanê xwu bi hawayêko tekuz rêz bikerê û îfade bikerê, xebata nuştekî ke bi înan dîyena kerdiş; tehrîr. Kompozîsyon, tewr tay hîrê qisman ra yeno pê: destpêk, sazkerdiş, netîce. Her qisim gereka tewr tay yew paragraf bo.

Konkret (n): (fr. concret, tr. somut) Çîyo muşexes ke estbîyena ci bi hîsan fam bena. Mesela, çîyê madî yê sey kerra, awe, hewa û sn. çîyê konkret ê.

Konsept (n): (fr. concept) Zêhn de tesewurê umûmî yê obje yan fikrêk, çend mefhûman ra pêardişê mefhûmêk; zêhnîyet; fehm.

Konstraksîyon (n): (tr. contraction) Ancîyayiş, permilîyayiş, hetê hecmî ra tengbîyayiş, qicbîyayiş.

Kontekst (n): (fr. contexte, tr. bağlam) Temamîyetê vawiteyê bîyenan, rewşe û têkilîyan; zeman û cayo ke ameyê bikarardişî gore semedê unsûrê ke înan ra ver yan dima ameyê, unsûrê îfadeyî yê sey kelîmeyan û cumleyan de temamîyetê girewtişê mana û erjê cîyayî.

Kopya (m): (îtl. copia) Bi eynî hawa girewtiş yan zî vetişê sûretê yew eserê hunerî yan zî metnêkê nuşteyî; teqlîdkerdiş.

Kovare (m): (tr. dergi) Neşrîyato perîyodîk ke bi hûmara rîpelanê xwu, bi dîzayn, şekil û nuşteyê ke tede ca gênê rojname ra cîya û yew warê sey kulturî, edebî, hunerî, sîyasî, îlmî, teknîkî û sn. de hewtane, pancês rojan ra reyêk, aşmane yan zî mewsimane weşanîyeno.

Krîtîk (n): (fr. critique) 1.Seba tesbîtkerdiş, dîyayiş û nîşandayişê hetanê ci yê raştan û xeletan tehqîqkerdişê eserêk, babetêk yan zî kesêk; tenkîd, rexne. Seba ke her hetan ra fam bibo, her hetan ra erjnayişê eserêkê edebî. Îlim de seba famkerdişê binge û raştîya zanayişî tehqîqkerdiş, testkerdiş û muhakemekerdiş. 2.Rewşa hesase, nazike.

Krîtîko edîsyonel: (fr. édition critique) Verî ke çap bibo, bi metodê têverşanayişî, yanî bi muqayesekerdişê nusxeyanê cîya-cîyayan yê yew nuşte yan zî eserî tesbîtkerdişê nusxeya eslî yan zî a ke tewr zêde nêzdîye raştîye ya. Enê karî ra "çapo tenkîdkerde" û "neşrê îlmî" zî yeno vatiş. Bi eno hawa çapkerdişê eseran de ferqê mabeynê nusxeyan cêrnotan de yeno nîşandayiş. Eke îcab bikero, îzehet zî îlawe beno.

Kronolojî (n): (fr. chronologie) Îlmê zemanî, rêzkerdişê zemanî. Bîyenan tarîxî gore rêzkerdiş ra eleqedar şaxê îlmî. Eno şaxê îlmî bi qewimîyayiş, tesbîtkerdişê tarîxî û raporkerdişê bîyenan dir eleqedar o.

Kubîzm (n): (fr. cubisme) Cereyanê hunerî ke destpêkê seserra 20. de, verî resim de vejîya meydan dima nezim û nesir de zî xwu nîşan da ke objeyan bi şeklanê geometrîkî nîşan dano.

Kult (n): (fr. culte) Fîlm yan zî esero ke wextêk eleqeyêko zaf zêde dîyo, yanî dereceyê perestîye de eleqe vîneno.

Kultur (n): Bi kilmîye, verî ra hetanî nika temamîya çîyanê madî û manewî ke hetê însanî ra ameyê xuliqnayiş, vejîyayê meydan û îlaweyê tebîetî bîyê.

Kulturê neteweyî: Kulturê aîdê yew miletî; kulturê miletê ke merdim aîdê ci yo, tede bîyo pîl, musayo, hezim kerdo û bîyo parçeyêkê ê kulturî.

Kunye (m): 1.Nuştişê elametê farîqaya yew nuştoxî de, mexlesê nuştoxî, nameyê raştkên yê nuştoxî, nameyê babîyê ci, nameyê kalikê ci, nesebê ci, tarîxê biyayiş û mergê ci. 2.Kitaban de temamîya malumatanê teknîkî yê derheqê nuştiş, amadebiyayiş û çapkerdişê kitabî de ke yew rîpel de nusîyenê. 3.Çimeyêk ra neqilkerdişê malumatî de wexto ke cêrnot de çime nusîyeno, nameyê nuştoxî, nameyê kitabî yan zî meqale, weşanxane, şaristano ke weşanxane tede yo, serra weşanayişî û numreyê rîpelî yan zî rîpelan.

L

Leitmotîv (n): Beşanê eserêkê edebî de sedemanê cîya-cîyayan ra motîvê ke sey qalibê îfadeyî tekrar benê; neqerat.

Letafet (n): Edebîyat de weşikî, narînî, nermekî, rindî, şîrînî û zerafetê vatişî.

Lîrîk (n): (fr. lyrique) Edebîyato ke hîna zaf hîsanê şexsî bi tesîr, bi heyecan îfade keno. Eserê edebî yê bi îlham dekerde ke tede hîsî bi ziwanêko heyecanin îfade benê û nezmo ke bi eno qayde ameyo pêardiş. Edebîyatê Yûnanê verênî de şîîra ke verê vengê lîrî de ameya vatiş. Lîr yew enstrumanê muzîkî yo zaf verên o.

Lîrîzm (n): (fr. lyrisme) Bi rayirê îlhamî bi îştîyaq û bitesîr vatişê hîsanê şexsî û dinyaya zereyê kesî.

Lorîge (m): (tr. ninni) Yew tewirê edebîyatê vatişkî ke bi wezn û qafîye sey mamike, la seba ke pitikan bikerê hewn a yan zî bermişê înan vindarnê, hawayê lornayişî de bi meqamêko taybet yenê vatiş.

Luxet (n): Çeku, kelîme, vate; ferheng.

Luxez (n): Manaya “çibenoke” de şiîra menzûme ke tede taybetîyê çîyêk nusîyayê la cewabê ci wendoxan rê ameyo verdayiş ra yeno vatiş. Ferqê luxezî û çibenoke eno yo ke çibenoke anonîm a la luxez hetê şairîk ra sey şiîre nusîyaya.

M

Macera (m): 1.Serebutî yan zî rêzila bîyenanê balkêşan ke merdimî sere ra vîyarenê. 2.Karo bênetîce, fealîyeto xeter.

Mahîyet (n): (tr. içerik, öz) Senînî, wesif, kakil, esil û esasê çîyêk.

Mamike (m): (tr. mani) Edebîyatê vatişkî yê kurdan de çaraneyê anonîmî ke exlebê xwu qafîyeya her çar misrayan eynî ya û her tewir babete de ameyê vatiş.

Mana (m): (tr. anlam) Çîyo ke yew çekuye ra, yew vate ra, yew term, yew hereket yan zî dîyarde ra fam beno, çîyo ke fikir yan objeyêk ano bi vîrê merdimî. Çîyo ke pêşnîyaz, tesewur, fikir yan zî eser wazeno îfade bikero. Fikir, hîs, yan zî hukmo ke çekuyî, îfadeyî, cumleyî û kutleyê vateyan wazenê vajê.

Materyal (n): (fr. matériel) 1.Malzeme. 2.Her tewir dokumanto ke bi hawayê nuştekî, vatişkî yan zî dîtbarkî qeyd biyo.

Meal (n): Mana; çîyo ke vejîyayo meydan, netîce. Yewna ziwanî de neqilkerdişê ayetanê Quranî. Bêke tu mana kêmî bimano semedo ke tercumekerdişê çekuyan û cumleyanê Quranî bi yewna ziwanî mumkin nîyo, coka tadayişê Quranî bi yewna ziwanî ra vanê "meal".

Mecaz (n): Netîceyê eleqeyêk de yan zî dirûvî gore, manaya xwu ya raştkêne ra cîya, sewbîna mana de, yanî bi hawayêko metaforîk bikarardişê vate yan zî termî (mehfûm, istilah); manaya xwu ya ke ameya qebûlkerdiş ra teber bi hawayê ke bêro yewna mana bikarardişê çeku, vate yan zî termêk; metafor.

Mecazê mursel: (tr. ad aktarması) Bêke amanc yan zî eleqeyê teşbîhkerdişî bibo, hunero ke herinda vateyêk de yewna vateyî bikar ano. Mesela, gama ke varan vareno, vanê "Rehmet vareno." Yan zî herinda ke vajê ma "şîîrê Melayê Cizî wend" vanê "Ma Melayê Cizîrî wend."

Medenîyet (n): (îng. civilization) 1.Cuya kovî ra vejîyayiş û cayêko bellîkerde de akincî bîyayiş, şaristan awan kerdiş û qaydeyanê şaristanî gore ciwîyayiş; şaristanîye. 2.Temamîyetê bîyenanê sey nîzam û întîzamî, teknîk û zanyarî, eseranê estetîkî û sinetî, dînî û exlaqî, reftarî û hal û hereketê mexsûsê yew komelî yan zî miletî.

Medhîye (m): Şîîra ke tede çîyêk yan kesêk ameyo medhkerdiş yanî tede pesnê çîyêk yan zî kesêk ameyo dayiş.

Medya: (îng. media) Heme wasitayê ke bi hawayê nuştekî, vatişkî yan zî dîtbarkî her tewir zanyarî, xeber û malumatan seba kesan û komelî neqil kenê, yanî neşir kenê.

Mefhûm (n): Yew şaxê hunerî, meslekî yan zî sewbîna babetanê pisporîye ra eleqedar çekuya wayirê yew manaya xusûsî; istilah, term.

Mekan (n): Eseranê edebî de cayo ke bi hawayêk behsê ci beno û bîyenî tede vîyarenê.

Mektub (n): Kaxido nuşte ke exlebê xwu seba ke yew xebere bêro dayiş, çîyêk bêro persayiş yan waştiş yan zî seba ke derheqê babetêk de fikir û hîsîyatê xwu bido zanayiş ameyo nuştiş û dekerdo zerf, seba muxatabî bi posta yan zî bi destan ameyo şirawitiş; name. Metnê têkilîya nuştekî yê mabeynê kesan, dezgeyan, rêxistinan û dewletan de. Exlebê xwu çar tewirê mektuban estê:
1.Mektubê taybetî: Mektubê ke seba eqreba û dostan, heval û hogiran nusîyayê.
2.Mektubê edebî: Muhtewaya înan derheqê bîyenanê edebî û fikrî yê dewrê xwu de, enê hawa mektûbî badê pey sey kitab yenê weşanayiş û înan ra vanê "mektubat".
3.Mektubê resmî û tîcarî: Mektubê ke hetê dezgeyanê resmî ra seba dezgeyan yan zî sey cewab seba welatîyan yenê nuştiş, ancî mektubê ke seba karêkê tîcarî ma vajin ke hetê dikandar yan zî yew fîrma ra seba yewna fîrma ameyê nuştiş.
4.Mektubê akerdeyî: Mektubo ke seba fikrê xwu yan îdîaya xwu beyan bikerê hetê kesêk yan dezgeyêk ra ameyo nuştiş û xîtabê yew mesûlê dewlete, merdimêkê namdarî yan zî şarî keno, labelê bi hawayêko eşkera medya de ameyo weşanayiş.

Melodî (m): (fr. mélodie) Skalaya vengan ke yew qaydeyê bellîkerdeyî gore ameya pêardiş û goşdarîkerdişê xwu weş o. Qiseykerdiş yan nuştiş de hereketê venganê tenik û qalindan de yew wesif dayişê herfanê venginan. Muzîk de hereketo ke bi venganê tenik û qalindan yeno pêardiş.

Melodram (n): (tr. mélodrame) 1.Trajedîyanê Yûnanî de dîyalogê ke bi deyîran mabeynê kesê serekê koroyî û kaykerdoxî de vîyarenê. 2.Tîyatro de tewirê kayê ke kaykerdoxî muzîkî reyde vejîyenê sehne. 3.Yew tewirê sînema ke şeklê karîkaturîzebîyaye û xeripîyaye yê têkelîya kelegirî û dramî ra ameya pê.

Memorat (n): (îng. memorates) Xatirayê şexsî ke mexlûqê fewqiledeyî dîyê, destê xwu sawito ci ra, hîs kerdê û tey qisey kerdo. Mesela, dîyayişê cin û perîyan yan zî dîyayişê ruhê ewlîyayan.

Menqîbe (m): Hîkayeyê derheqê cuye û mucîzat û hereketanê fewqilede yê dîndaran yan zî merdimanê namdaran de.

Mensûr (n): Esero ke bêwezn ameyo meydan; nesir.

Menşe (n): (fr. origin) Cayo ke çîyêk ci ra virazîyayo, vejîyayo, ameyo meydan; esil, kok, nîjad, çime, mexrec.

Mentiq (n): (îng. logic) Rayir û metodê fikirîyayişê raştî. Îlmê fikirîyayişî û şekil, element, tewir, îmkan, qanûn û pêwendîyanê fikirîyayişî ra eleqedar, yanî îlmo ke, zêhn de gama ke raştî û xeletîya çîyan tehqîq bena, bi metod prensîbanê ci tedkîk keno; lojîk.

Metafiction (n): (tr. üstkurmaca) Edebîyat de, hîna zaf zî roman de, bitûnîya teknîkanê ke nîşan danê qisa bi xwu pêarde ya. Eser de tim anê vîrê wendoxî ke qisa pêarde (fiction) ya, yanî yew esero ke heqîqetî sîmule nêkeno esto û xwura êdî wendox zî heqîqetêkê winasî ra bawer nêkeno.

Metn (n): Temamîya çekuyanê ke qaydeyanê nuştişî gore, bi şekl û usûlê vatişî û taybetîyanê nuqtakerdişî gore sethêk ser o nusîyayê; tekst.

Metod (n): (fr. méthode, tr. yöntem) Seba resayişê amancêk rayiro ke teqîb beno, yanî usûl, sîstem û polîtîka. Îlim de seba resayişê netîceyêk planêk gore rayiro ke teqîb beno.

Metodolojî (n): (fr. méthodologie, tr. yöntem bilim) Îlmê metodan, yanî îlmo ke bingeyê metodan tedkîk keno, metodan muqayese keno, dano têver, erjneno, aver beno û metodanê neweyan dima geyreno. Temamîya metodanê ke warêk de yenê bikarardiş.

Menzera (m): 1.Eysayiş, çîyo ke ewnîyayişêk de keweno bergeyê dîyayişê çimî yan zî zêhn de dîrekt fam keno; sehaya ke merdim cayê xwu ra vîneno. 2.Resim, gravur û desenê qismêkê tebîetî yan zî şaristanî xwu rê kerdo babeta viraştişî; tablo.

Menzûm (n): Esero ke sey şîîre bi wezn ameyo meydan.

Menzûme (m): Metnê bi wezn û qafîye ke şert nîyo yew erjê xwu yê hunerî bibo. Misrayê ke têbin de rêz bîyê ra muteşekil û her misra zî bi herfa girde dest pêkena. Menzûme de hîsan ra zîyade hedîse yanî mesela planê vernî de ya.

Meqala (m): Nuşteyo ke babetanê îlmî, fenî, sîyasî, îqtîsadî û sn. de seba beyankerdiş yan pawitişê fikrêk, yan seba dayişê malumatêk, yan zî seba îzehkerdişê meseleyêk bi delîl û dokumentan nusîyayo û bi sername û nameyê nuştoxî rojname, kovare yan zî keyepelêk de weşanîyayo; nuşte.

Meqta (m): Qesîde yan xezele de beyta tewr peyêne.

Meqsed (n): Çîyo ke yeno waştiş, amanc, xaye, fikro bingeyîn, fikro eslî.

Mersîye (m): (tr. ağıt) Tewirê şîîra ke babeta xwu dej û kederê mergê kesî ser o ya. Hîna zaf seba şîîranê ke meselaya Kerbala ser o nusîyayê ra ameyo vatiş.

Meselike (m): Meselaya kilme ke sey îdyom seba tabîrkerdişê yew rewşe sey mecaz yena qiseykerdiş.

Mesnewî (m): Edebîyato verên de, babet yan zî hîkayeyê dergî ke bi hawayêko menzûm nusîyayê û misrayê beytanê xwu bi eynî qafîye yê. Hetê beytan ra sînorê xwu çin o, seba ke yew babete yan zî hîkaye qisey bena, coka beytî hetê mana ra yewbînan wa beste yê.
Mesnewî bi "dîbace" (vateyo verîn) dest pêkena, bi beşê "tewhîd"î (yewîya Homayî) dewam kena, dima, beşê "munaceat"î de Homayî rê lavey û duayî benê. Badê pey, beşê "neat"î de pesnê pêxamberî dîyeno. Eke eser kesêk rê îthaf bibo, ma vajin, yew sultan yan mîreyî rê, o wext beşê "medhîye" de medhê ey dîyeno. Enê dima, sedemê nuştişê eserî yanî "sebebê teelîfî" nusîyeno û "axazê destanî" nusîyeno û meselaya eslî qisey bena. Mesnewî bi beşê "xatîme" (peynî) temam bena. Edebîyatê kurdan de "Mem û Zîn" yew mesnewî ya.

Metafor (n): (fr. métaphore) Netîceyê eleqe yan zî teşbîhî de manaya xwu ya raştkêne ra cîya yewna mana de bikarardişê vateyan yan zî mefhûman; mecaz. Mecazê ke edîbî bi hawayê teşbîhî yan zî qîyaskerdişî çîyêk bi yewna çî vanê.

Metla (m): Qesîde yan xezele de beyta tewr verêne.

Mewlîd/Mewlûd (n): 1.Metno ke bi nezm û hawayê mesnewî behsê bîyayiş û heyatê pêxamberê dînê îslamî Hz. Muhemedî keno. 2.Merasîmê dînî ke tede metnê mewlîdî yeno wendiş.

Mewzû (n): Fikr, bîyene yan zî subjeyo bellîkerde ke yew qiseykerdiş, nuşte yan zî eser de behs beno; babete. Temamîyetê bîyene, fikir, hîs, rewşe û hukmê ke benê bingeyê yew eserî yan vatişî.

Mexles (n): Edebîyat de yeno manaya nameyê nuştoxîye. Çimkî edîbanê verênan, exlebê xwu, bi nameyê xwu yê eslî nênuşto. Hîna zaf, goreyê muhtewaya pêroyî yan zî hetê karakterîstîk yê edebîyatê xwu, nameyê xwu yê edîbîye tesbît kerdo. Qismêkê mexlesan, şaîran bi xwu nayo xwu wa, la qismêk zî şarî yan zî sewbîna şaîran nayo înan wa. Mesela "Feqîyê Teyran" yew mexles o. Seba ke şîîranê xwu de xîtabê teyran kerdo, coka eno nameyo mexles nîyayo ey wa.

Mîmesîs (n): (yûn. mimesis) Manaya "teqlîd"î de yo, sey termî reya verêne Platon û Arîstotalesî şuxilnayo. Huner û edebîyat de sey teqlîd (tr. öykünme) manaya newe ra xuliqnayişî de temsîlen teqlîdkerdişê reftaranê (tr. davranış) tebîetî û însanan.

Mîracîye (n): Şîîra ke babeta xwu şîyayişê mîracî yê pêxamberî yo; mîracname.

Misra (m): (tr. dize) Her rêza ke metnê menzûmî (şîîre) ana meydan; rêze.

Mîstîzm (n): (fr. mysticisme) Bi rayirê tefekur, hisîyat û ewnîyayişê zereyî resayişê bi heqîqetê manewî û Homayî yan zî resayişê yew sewîyeya îdraqî.

Mît (n): (fr. mythe) 1.Hîkayeyê şarî yê xeyalî ke derheqê îlahan, îlaheyan û xuliqîyayişê kaînatî de yê, yan zî behsê qehremananê verê tarîxî kenê ke vatişêkê xwu yo alegorîk esto û bi hawayêko tradîsyonel mîyanê şarî de nesil bi nesil vila biyê, bi tesîrê hêzê xeyalkerdişê komelî bîçim vurnayo; mîtos. 2.Kesê ke benê efsane.

Mîtolojî (n): (fr. mythologie) Şaxê zanistî ke mîtan, xuliqîyayiş û manaya înan tedkîk û şîrove keno. Temamîya mîtan û efsaneyanê aîdê miletêk û dînêk, bitaybetî temamîya mîtan û efsaneyanê aîdê medenîyetê Latînî; efsaneşinasî.

Mîzah (n): Yew tewirê edebîyatî ke hetanê komîkan yê heqîqetî vejeno meydan; îronî. Bêke bêro dejnayiş, bi hawayêko nazik û komîk pê tinaz kerdiş.

Mîzahî: Çîyo ke bi meqsedê dayiş huyayişî beno, çîyo ke tede xusûsîyetê dayiş huyayişî estê.

Mîzanpaj (n): (fr. mise en page) Kitab, kovare, rojname û sn. de dîzaynê rîpelan; rîpelsazî.

Modernîte: (fr. modernité) Bi hawayêko daîmî vera edetan de bîyayiş û ci ra aqitîyayişî îfade keno û yeno manaya vurîyayiş û bedilîyayişê pêro waranê cuya ferdî, sosyalî û polîtîkî. Ewropa de teqrîben seserra 17. de dest pêkerd û dima hemeyê dinya ra bi vila.

Modernîzm (n): (fr. modernisme) Bi kilmîye yeno manaya fikr û stîlo ke edetanê verî dareno we û herinda ci de çîyê newe, baş û rindekî ano. Hetê tarîxê hunerî ra, Fransa de seserra 19. de (1884-1914) hukim kerd. Hetê kulturî ra, bi fikrê ke edetanê verî gore edebîyat, huner û heyatê sosyalî yê edetî êdî mîadê xwu kerdo pir û gereka yew kulturo newe îcad bibo vejîya meydan.

Monografî (n): (fr. monographie) Bitayebtî warê îlmî de cigêrayişo ke yew babeta taybete ser o bi mulaqat, biteferuat û xorîn ameyo kerdiş.

Morfolojî (n): (îng. morphology, tr. yapı bilimi) Îlmo ke struktur û averşîyayiş de bîçimê çîyan, bi taybetî yê gandaran tedkîk keno. La hîna zaf, manaya îlmê tedkîkkerdişê strukturê zereyî yê çekuyan zanîyeno.

Motîf (n): (fr. motif) Edebîyatê edetî yê şarî de parçeyo tewr qijek o wayirê yew mana.

Mubalexe (n): (tr. abartı) Rewşe yan xusûsîyetêk zaf zêde, sînorê mentiqî ra teber nîşandayiş; pîlkerdiş.

Mucîze (m): Bîyena fewqilede ke aqilê însanî nêgêno, merdim nêeşkeno bi aqil îzeh bikero, coka seke hetê hêzêkê Homayî ra bîya. Bîyene yan zî çîyo ke merdim ci rê heyran maneno.

Muema (m): Çîyo ke fam nêbeno yan nîno zanayiş, nimite, sergirewte, vateyo bi remz û îşareto ke fam nêbeno. Edebîyat de şîîrê ke nameyê Esmaulhusna yan zî nameyê kesêk tede sey çibenoke yenê perskerdiş.

Muhakeme (n): Dayiş aqil; yanî seba helkerdişê meseleyêk peydakerdişê rayirî dima geyrayiş.

Mulaheze (n): Netîceyê fikirîyayişî, dîyayişo ke mehsûlê tefekurî yo; îde. Çîyo ke zêhn de tesewur beno, yeno teswîrkerdiş; seba kerdişê karêk yan zî helkerdişê meseleyêk rayiro ke bi tesewurkerdişê zêhnî ameyo dîyayiş; rayiro ke bi netîceyê fikirîyayişî peyda beno.

Mulaqat (n): Yewbînan dîyayiş, qalî kerdiş, suhbet kerdiş; roportaj, musahebe.

Mulema (m): Bi ziwananê cîya-cîyayan nuştişê tayê misrayan yan qismanê yew şîîre yan zî tayê çekuyanê yew misra. Şîîra ke bi çend ziwanan ameya nuştiş.

Munacat (n): Luxet de yeno manaya dua û lavey kerdişî. Edebîyat de yeno manaya şîîra ke exlebê xwu şeklê qesîde de nusîyaya û babeta xwu pîlîtîya Homayî ya, tede wesfê Homayî vajîyenê û ci rê lavey û nîyaz beno.

Mûnde (n): (tr. örgü) Çîyo ke ameyo mûndiş; mûnite.

Mûndiş (n): (tr. örme) Sey gilaya porî bi yew qaydeyo taybet dergankî ser bi şeklê têser de qelibnayişî têro piştişê çîyan. Qiseykerdiş yan zî nuştiş de sazkerdişê bîyenanê mesela.

Muqabele (n): Yew îbare de badê vatişê çekuyêk yan di çekuyan bi eynî dore hetê mana ra yew yan di çekuyanê miqabil yan zî zidê înan rêzkerdiş.

Muqayese (n): Xebata edebî hunerî de bi hawayê şibnayişî yan zî têvernayişî tedkîk kerdiş; têvernayiş, qîyas kerdiş.

Muqedîme (n): Destpêk, destpêkê yew bîyene; prolog, servate.

Mureba (n): (tr. dörtlük) Şîîra ke bi bendanê çarmisrayan nusîyaya.

Murekeb (n): Pêarde; çîyo ke çend parçeyan ra ameyo pêardiş, çîyo ke çend madeyan yan çîyan ra ameyo viraştiş.

Muresa (n): Çîyo ke bi cewher û kerrayanê rindekan neqişnaye; çîyo nadîde, qîymetin. Edebîyat de, beytê zaf nadirî, eynî sey pê biyayişê kelîmeyanê di misrayan, hetê wezin û qafîye ra zî eynî sey pê biyayiş. Nesir de, sey pê biyayişê di îbareyan.

Mureteb (n): Çîyo ke tertîb bîyo, ameyo rêzkerdiş û tam cayo xwu de ameyo roniştiş.

Musabeqa (n): Warê hunerî edebî de, labelê yew tema de, seba ke hunermedî teşwîq bibê û eserê tewr başî bi rêze hetê jurî ra tesbît bibê û xelate bigêrê, şertanê bellîkerde de bi hawayêko eşkera organîzekerdişê aktîvîteya weçînayişî.

Musabiq, -e: Keso ke beşdarê yew musabeqa beno yan biyo.

Musawat (n): Sey çeku manaya seypêyîye, sey termê edebîyatî zî, bi kelîmeyanê ke tam qîm kenê îfadekerdişê yew mana, yanî îfadekerdiş de bi hawayo ke şar bieşko bi rehetî ci ra fam bikero bikarardişê ziwanî

Mustear (n): Nameyo ke bi hawayê îstîareyî nîyeno yewna çî wa; leqem.

Mustezad (n): Yew tewirê nezmî ke tede yew misraya qijeke sey "zîyade" bi her misra wa ameya îlawekerdiş/zêdnayiş.

Muswede (n): Seba ke dima hîna raştê ci yan zî bi hawayêko pak bêro nuştiş metno ke eleusûl ameyo nuştiş, nuşteyo xam ke ecele nusîyayo. Mecazen, teşbîhêko xirab yê çîyêk.

Muşahede (n): (tr. gözlem) Bi meqsedê zanayişê senînîya çîyêk, bîyenêk yan zî heqîqetêk bi hawayêko plankerde û bi dîqet ewnîyayiş û sehnayiş; dîyayiş, şahidîye; mülaheze. Pêardişê eseranê hunerî-edebî de seba ke bîyenî weş teswîr bibê muşahede zaf muhîm o.

Muşaqele (n): Sey çeku manaya hetê şeklî ra yew bîyayiş û pê mendişî de ya. Edebîyat de, têdima bikarardişê yew çekuya ke yew ra vêşêr manayê xwu estê la her bikarardiş de yewna mana îfadekerdiş

Mutabeqat (n): Edebîyat de, bi hawayo ke muhtewa dir pê bikewê weçînayişê çeku û îdyoman.

Muwazene (n): Nezim de tena hetê weznî ra pêgirewtişê çekuya ke herinda qafîye de ya. Nesir de zî, secî de bi eynî hawa tena hetê weznî ra pêgirewtişê çekuya ke herinda qafîye de ya.

N

Nakokî (m): (tr. çelişki) Vatiş de yewbînî nêgirewtiş; tenaquz, paradoks.

Naturalîzm (n): (fr. naturalisme) Cereyanê edebî hunerî ke yeno manaya tebîîyetîye, peynîya seserra 19. û destpêkê seserra 20. de vîyarto. Enê cereyanî gore, ferdê ke eserê derûdorî û îrsîyetî (tr. kalıtım) yê, binê tesîrê fişaranê sosyalî û ekonomîkî de tengijîyenê û bi hîsîyatê xurtî yê xwupawitişî hereket kenê. Seba ke nêeşkenê qedera xwu tayîn bikerê coka kerdenanê xwu ra mesûl nîyê. Naturalîstî bi taybetîyanê eqlî û exlaqî nêewnîyenê însanî ra taybetîyanê fîzyolojîkî ser o vindenê.

Nazîre (m): Şîîra ke manaya cewabî de bi eynî şekil, wezin û qafîye hetê yewna şaîrî ra seba yew şîîra şairêk nusîyaya. Eger hetê mana ra nazîre eksê şiîra eslî de binusîyo, ci ra vanê neqîze.

Nenge (m): Qismêk vateyê ke bi nîyetê tehqîrî yenê vatiş la hîna zaf tede fiîlê cinsî yê kerdişî esto. Qismêko muhîm yê nengan mîyanê şarî de sey formê vatişî qalib girewto û fikir, helwêste, reftarî, xû û exlaqê muşterek yê miletî tede aseno coka sey beşêkê edebîyatê vatişkî (foklor) hesibîyenê.

Neoklasîsîzm (n): (fr. néoclassicisme) Cereyanê huner û edebîyatî ke destpêkê sesera 20. de bi meqsedê newe ra zindekerdişê uslûb û terzê klasîkî sey reaksîyonê vera sembolîzmî, bitaybetî sey reaksîyonê vera xemilnayişê mubalexe yê terzê barok û rokokoyî vejîya meydan.

Neqarat (n): Şîîre de beşo ke tewr tay di rey, yan zî, zaf rey bi eynî hawa tekrar benê. Deyîran de, qitaya ke badê her qita tekrar bena û meqamê xwu nêvurîyeno.

Nesîb (n): Qesîde de beşo ke tede teswîr yeno kerdiş.

Neşrîyat (n): Temamîya çîyanê wendişî yê sey rojname, kovare û kitaban ke çap benê û yenê rotiş; çapemenî, metbuat. Heme çîyê ke bi wasitayanê medya seba şarî yenê weşanayiş/neqilkerdiş.

Netîce (n): Qismê peyên yê nuşte yan zî vatişêk. Çîyo ke yewna çî ra hasil beno, ci ra vejîyeno. Çîyo ke teşebus yan zî xebatêk ra keweno dest. Rewşa ke yew bîyene ra vejîyena meydan; encam.

Nezer (n): Hukm yan zî fehmê ke derheqê yew bîyene, fikrî yan zî çîyêk de merdimî de virazîyeno; ewnîyayiş, erje, muşahede, fikir.

Nezerîye (m): Biewnîye madeyê "Teorî" ra.

Nihîlîzm (n): (fr. nihilisme, tr. hiçlik) Teorîya ke heme mexluqê ke estê û erj û heqîqetan red kena; ferdîyetperestîya tewr fanatîke. Fikro ke her tewir nîzamê sîyasî red keno, ferdî ser o tu tehakumê komelî qebûl nêkeno.

Nimûne (n): Seba hîna sade û baş îzehkerdiş û muşexeskerdişê fikrêk delîl yan dîyardeyo ke nîşan dîyeno. Bi amancê dîyarkerdişê xusûsîyetanê çîyêk, parçeyo ke ci ra ameyo girewtiş; qilawuz.

Norm (n): (fr. norme) Peymê muhakeme û erjnayişî, çîyo ke sey qayde qebûl biyo û rîayetê ci beno; rewşa goreyê prensîb û qanûnî.

Not (n): (fr. note) 1. Seba ke dima bêro vîrê merdimî yan zî merdim biyaro vîrê sewbîna kesan bi kilmîye nuştişê çîyêk. 2. Derheqê senînîya çîyêk de qenaet; derece.

Nusxe (n): Her yewa eynî çîyê nuştekî, eynî eserê ke ameyo nuştiş yan zî çapkerdiş; bi rayirê çapkerdiş, kopyakerdiş yan zî ver ra nuştişê her yewa eynî eserêk; eynî kopya. Weşanê perîyodîkî yê sey rojname kovaran de her yew hûmare.

Nuşte (n): Hetê mana, huner û şeklî ra bi hawayê îzehkerdiş, şîrovekerdiş û beyankerdişê ke nuştekî îfade biyo; meqale.

Nuştox, -e: Keso ke babetêk de meqale nuseno yan zî yew eserê nuştekî ano meydan, erbabê qeleme, muelif.

O

Objektîvîte (n): (îng. objectivity, tr. nesnellik) Nuştiş de, terzê vatişî ke çîyan safî bi wesfanê ci nîşan dano; vatiş de nuştoxî teber ra verdayiş, yanî bêke nuştox xwu dekero mîyanê vatişî, îfadekerdişê çîyan. Mesela, ziwanê amadekerdişê ferhengan hawayê nuştişê objektîvîte yo.

Objektîvîzm (n): (fr. objectivisme) Xwu wayîrê qabilîyet û zekayêka berze dîyayiş, coka seke qusur û xetayê ke yenê meydan kêmanîya qabilîyet û zekaya sewbîna merdiman ra vejîyenê û bi eno qayde tim xwu ra bawer biyayiş, xwu mukemel dîyayiş.

Opera (m): (îtl. opera) Kayê sehneyî ke orkestra reyde bi hawayê bestekerde kaybeno û muhtewaya xwu de bîyenê ke dej danê merdimî estê.

Orîjîn (n): (fr. origin) Nîjad, esil, kok, destpêk, çime, mexrec.

Orîjînal, -e: (fr. original, tr. özgün) Çîyo ke teqlîd, kopya yan sexte nîyo, eslê ci; eslî, otantîk. Çîyo ke sey çîyanê bînan nîyo, çîyo yekta, çîyo ke sewbîna nimûneyê ci çin ê.

Orfîzm (n): (fr. orphisme) Yew ekolê hunerî yê seserra 20. ye ke kubîzmî ra vejîyayo meydan, heta sey yew şaxê kubîzmî hesab beno, sey terîm serra 1912 de hetê şaîrê fransizî Guillame Apolinare ra îfade biyo.

Otobiyografî (m): (fr. autobiographie) Nuşte yan zî esero ke şexs bi xwu behsê cuya xwu keno. Nuştişê otobîyografî de çime nuştox bi xwu û kesê nêzdîyê ey ê. Nuştox behsê eseranê xwu, fikrê xwu, karê ke kerdê yan zî xebatê ke beşdar bîyo keno. Otobîyografî derheqê şexsî de sey yew dokumanterî ya.

Otograf (n): (fr. autograph) Nuşteyê ke nuştoxî bi destê xwu nuşto, xetê destî.

P

Paradîgma (m): (fr. paradigme) Derheqê senî viraştiş, hesilnayiş yan kerdişê çîyêk de skalaya erjan; model, nimûne. Yanî nuqtaya ewnîyayişî ke viraştiş, hesilnayiş yan kerdişê çîyêk de nimûne teşkîl kena, nîşan dana, dana famkerdiş û sînoranê ci dîyar kena.

Paradoks (n): (fr. paradoxe) Eksê qenaetî de biyayişê îfade yan zî îfadeyê ke raşt asenê, yanî zidîtîya mabeynê fikran de ke hewceyê munaqeşeyî ya; pênêgirewtişê fikran; nakokî, tenaquz.

Paragraf (n): (fr. paragraphe) 1.Nuştişê nesrî de qismo qijek ke cumleyan ra yeno pê û serê yew rêze ra dest pêkeno hetanî serê yewna rêze qedîyeno. Çekuyî cumleyan, cumleyî paragrafan, paragrafî zî nuşte anê pê. 2.Qanûn de her yew qismê qijekî ke xwu mîyan de bi serê rêze cêra aqityenê.

Parnasîzm (n): (fr. parnassisme) Cereyanê edebî ke sey reaksîyonê vera romantîzmî Fransa de 1860 de hetê tayê hunermendanê ke dorê yew kovara bi nameyê Parnas Contemporains de kom bîyî û prensîbê "huner seba hunerî yo" qebûl kerd ra ame meydan. Parnasîzm hîna zaf şîîre de tetbîq biyo, zaf ehemîyet dano şeklî, gereka eynî sey serrafî şeklî ser o bêro xebitîyayiş; roşin, verisnî, reng û xêzî zaf muhîm ê. Eser de kesayetê şaîrî yena nimitiş, hîna zaf bi terzê egzotîkî efsaneyanê welatanê dûrî û xerîban ra îstîfade beno.

Parodî (n): (fr. parodie) Şeklê kayî ke pêro yan zî qismêkê yew eserî cidî gêno û bi hawayê ke taybetîyê ci yê şeklî muhafeze bibê, bi muhtewayêka newîye ke tede tezatê mabeynê muhtewa û şeklî bi hawayêko komîk vejîyenê meydan.

Pastoral (n): (fr. pastoral) Şîîra ke babeta ci cuya şiwaneyan û dew ê, tede bi hawayêko zaf sade behsê şeklê heyatê şiwaneyan û dewan beno, behsê weşikîya yabanî beno.

Pel (n): (tr. yaprak) Kitab, defter û çîyanê sey nînan de her parçeyê kaxidî ke di hetê xwu estê û têser de yenê qelibnayiş; wereq.

Perde (n): (fr. acte) Eseranê tîyatroyî de beşê sereke yê kayî ra her yew ke sehne de bi akerdişê perdeyî dest pêkenê û bi gêriyayişê perdeyî qedîyenê.

Perspektîv (n): (fr. perspective) 1.Nuqtaya ewnîyayişî. 2.Bi hawayê ke yew setih de senî asenê, eynî o qayde xêzkerdişê objeyan.

Perwerde (n): Her tewirê fealîyetê musnayiş û musayişî.

Pesîmîzm (n): (fr. pessimisme, tr. kötümserlik) Teorîya ke her çî xirab vînena; bedbînîye.

Peynî (m): Çîyo ke tewr peynî de yo, beşo tewr peyên, êdî dewamê xwu çinê bîyayiş; encam, xatîme.

Pêarde (n): (tr. kurgu) Çîyo ke ameyo pêardiş, çîyê ke bi hawayê xeyalî tesewur bîyê. Edebîyat de esero ke xeyal de tesewur biyo û bîyenî formêk gore tede ameyê pêardiş.

Pêardiş (n): Edebîyat de bi hawayêko xeyalî tesewurkerdiş û formêk gore pêardiş yanî yewbînan wa girêdayişê bîyenan. Eserê edebî heme pêardeyê xeyalî yê.

Pêwendî: Eleqe, munasebet yan zî temasê mabeynê di çîyan de.

Pispor, -e: (fr. expert, tr. uzman) Keso ke yew kar yan zî babete de, yew şaxê îlmî yan zî warê teknîkî de wayirê qabilîyetî yo, yan zî bi perwerde, cigêrayiş û xebate zaf aver şîyo, bîyo wayirê zanayişî; eksper, mutehesis, spesîyalîst.

Pîtoresk (n): (fr. pittoresque) Vate yan zî nuşteyo ke rewşe û eysayişê xwu erjîyeno ke bibê babeta resmî; resimane.

Poetîka (m): (yûn. poetika) Temamîya fikir û teorîyanê derheqê şîîre de. Nameyê kitabê Arîstotelesî ke Îsayî ra ver 363-360 de nuşto û tede derheqê hunerê şîîre, dramî û babetanê epîkî de qaydeyan pêşnîyaz keno.

Popularîte (n): (fr. popularité) Hetê şarî ra ameyiş ecibnayiş, heskerdiş û tepîştiş; namdar biyayiş, baş ameyiş şinasnayiş.

Populîzm (n): (fr. populisme) Felsefeyê sîyasî yan zî hawayê vatişî ke bi nîyetê bala şarî bianco xwu ser rewşe dramatîze keno.

Portre (n): (fr. portrait) Bi taybetîyanê ci yê tewr muşexesan, bi nuştiş yan zî resim hetê eysayişê fîzîkî û rewşa ruhî ra teswîrkerdişê kesêk.

Postmodernîzm (n): (fr. postmodernisme) Yeno manaya "wetê yan badê modernîzmî" û xwura badê ke famê modernîstî bineyke şi hewn a, sey uslûb û geyrayişanê neweyan nîmeyê seserra 20. de vejîya meydan. Eslê xwu de mîyanê modernîzmî de yew merhele îfade keno, çimkî sey yew cereyanê neweyî ra vêşêr esas problematîkanê fikr, kultur û perspektîvê modernîzmî ser o vindeno, zafê cayan de zî înan înkar keno. Merdim eşkeno vajo tehqîqat û munaqeşeyo bêpeynî yê modernîzm/modernîte/modernbîyayişî û heta yê xwu yo zî.

Pragmatîzm (n): (fr. pragmatisme, tr. faydacılık) Fikro ke fayde û îstîfadeyî esas gêno, yanî bala xwu dano kerdiş û netîcegirewtişî.

Prensîb (n): (fr. principe) Sey qaydeyê reftarîye fikir yan zî qenaeto bingeyên, bawerîya eslî. Destpêk, nuqtaya hereketî, çimeyo ewilîn û eslî ke her çî uca ra hasil biyo. Qaydeyo esasî, qaydeyo ke teberê her tewir munaqeşeyî de hesibîyeno.

Prolog (n): (fr. prologue) Vatişo verên, vatişê destpêkî; servate.

Proses (n): (îng. process, tr. süreç) Herikîyayişê tefekurî ke reseno netîceyêko bellîkerde, ver bi netîceyêkê bellîkerdeyî şîyayişê bîyenan û kerdenan. Rêzila bîyenan û hereketan ke mabeynê înan de yewîtî esta û yan întîzamêkê bellîkerdeyî yan zî zemanêk de tekrar benê û aver şinê.

Prova (m): (îtl. prova) Ceribnayiş û temrînê ke semedê fam bibo çîyêk amancê xwu gore yanî sewîyeya ke yena waştişî de yo yan nê benê. Seba ke yew kay bi hawayêko muntezem vejîyo meydan xebata verê sehnekerdişî; mutalea. Kopyaya metnêk ke nuştox yan zî redaktor çap ra ver ser o xebitîyeno û çîyan keno raşt.

Psîkanalîz (n): (fr. psychanalyse) Analîzê ruhî; metodê helkerdişê problemê ke pênêkewtiş û motîveyê binşiûrê merdimî de çimeyê reftarîyanê pêkewte yan zî pênêkewte (uyumlu veya uyumsuz davranışlar) yê însanî ser o cigêrayiş keno û vejeno meydan.

Psîşîk (n): Rûhî, derheqê ruhî de; meharetê rûhî, enerjîyê fealî yê rûhî, hetê rûhî ke zahir benê.

Purîzm (n): (fr. purisme) Yew cereyanê hunerî ke vera kubîzmî de vejîya û zelalî, fesîhî tetbîq keno, neqişnayiş û xemilşnayiş ra xwu dûrî dano. Bi hawayêko zelal, sade û net şuxilnayişê ziwanî.

Q

Qabilîyet (n): (îng. ability) Bê ke bi musayiş kesb bibo kapasîteya tebîî ya heq ra vejîyayişê karêk yan zî îşêk; mehareto ke xwura bunye de esto.

Qafîye (m): Erebkî de manaya xwu ya ferhengî "a ke peynî de yena" ya. Şîîre de vengê ke heceya tewr peyêne ya çekuyanê peynîya misrayan de pê gênê ra vanê qafîye. Qafîye çeku yan zî îlaweyê ke peynîya misrayan de ca gênê û manaya xwu yewbînan ra cîya yê de bena. Yanî çeku yan zî îlaweyê ke peynîya misrayan de ca gênê û manaya xwu yew û eynî wezîfe vînenê qafîye nêhesibîyenê, înan ra vatê redîf. Tayê şîîran de qafîyeyî zereyê misrayan de zî ca gênê, nînan ra vanê qafîyeyê zereyî.
Qafîyeyî zî zafî û tayîya venganê sey yewbînan gore tesnîf benê: 1.Eke tena yew veng pê bigêro, ci ra vanê qafîyeya nîmcete. 2.Eke yew herfa bêvenge û yew vengine pîya pê bigîrê vanê qafîyeya tame. 3.Eke hîrê vengî pê bigîrê vanê qafîyeya zengîne. 4.Eke vengê ke pê gênê hîrê ra zêdeyêr bê, vanê qafîyeya tunce. 5.Qafîyeyê ke bi çekuyan yan zî koma çekuyanê ke hetê mana ra cîya yê la hetê vengan ra sey pê yê û yenê peynîya misrayan ra zî vanê qafîyeya cînasî.
Şîîran de çar hawayî ameya şuxilnayiş: 1.Qafîyeya eslî (linge) yena manaya qafîyeya rêzanê çarinan yê heme çaraneyanê yew şîîre. Yanî hîrê rêzê verênî yê yew çarane bi yew qafîye yê, la rêza çarine bi rêza çarine ya çaraneyanê bînan pêgêna. 2.Qafîyeya zereyî yena manaya qafîyeyê ke orteyê misrayan de zî eynî sey peynî estê. 3.Qafîyeya çepraste zî çaraneyan de qafîyeya rêza yewine û hîrêyine pêgênê, ancî qafîyeyê rêza diyine û çarine pêgênê.

Qamûs (n): Ferheng; ferhengo pîl.

Qapax (n): Qilifo ke numreyê rîpelan gore heme pelanê eseranê sey kitab, kovare, defter û sn. dekenê zereyê ci ke nameyê eserî zî ser o nuşte yo.

Qayde (n): Prensîb, terz, şekil, hawa û usûlê viraştiş yan kerdişî.

Qehreman (n): Eserê edebî hunerî de her keso pêarde ke keweno mîyanê hedîseyan yan zî hedîse û bîyenan ra mutesîr beno.

Qeleme (n): Wasitaya nuştiş, xêzkerdiş û sn.

Qesîde (m): Yew tewirê şîîre ke exlebê xwu beytê ci mabeynê 33 û 99 de yê, her beyte de zî rêza diyine beyta tewr serêne dir eynî qafîye de ya û hetê tema ra zî hîna zaf tede medhê pîlan yeno kerdiş. Çend beşê qesîde estê: 1.Beşê destpêkî, 2.Beşê medhîye, 3. Beşê fexrîye, 4.Texazul, 5.Dua

Qisa (m): Meseleyê ke tede şîret esto û merdim ci ra îbret gêno; hîkaye.

Qisim (n): Her yew parçeyê ke temamîya çîyêk anê wucûd; beş. Dezgeyêk de her yew departmanê îdareyî; seksîyon.

Qita (m): Şîîranê dergan de her parçeyo ke çar misrayan ra ameyo pê.

R

Rapsodî (n): Eserê muzîkî ke exlebê xwu deyîranê şarî û kilamanê neteweyî ra ameyê viraştiş.

Rasyonalîzm (n): (fr. rationalisme, tr. akılcılık) Mefkureya ke bawer kena raştîya zanyarî neke bi eşnawitiş û ceribnayiş, bi rayirê aqil û mentiqî zêhn û tefekur de tesbît bena. Bi rayirê aqilî bawerkerdiş, çîyanê teberê aqilî ra bawer nêkerdiş; eqlîyat.

Realîzm (n): (fr. réalisme, tr. gerçekçilik) Sey cereyanê edebî nîmeyê seserra 19. de Fransa de vejîya meydan û yeno manaya raştkênîye, raştîye gore, objektîvîye. Sey redkerdişê klasîsîzm û romantîzmî vejîya û problemê ke netîceyê averşîyayişê huner, zanistê tebîî, teknîk û sinaîyetî de hasil benê ser o vindert. Huner de têkilîyê ferdî bi komelî û munasibîya ci bi derûdorî û bi hawayêko objektîv tedkîk benê, yanî cereyanê realîzmî însanî mîyanê cuya rojane de, kar û xebata ci de û bi têkilîyanê tebîî yê komelî dir nîşan dano. Amancê realîzmî eno yo ke heyat, bê teasub, bi terzêko îlmî tedkîk bibo û eserê edebî zî eynî sey netîceyê ke klînîk ra vejîyenê, o qayde bi awirêkê objektîvî vejîyê meydan.

Realîzmo efsûnî: (fr. réalisme magique, tr. büyülü gerçekçilik) Yew cereyanê hunerî yo ke mîyanê edebîyatê postmodernî de sey meylêk yan zî teknîkêk hesab bibo zî xaliben sey ekolêkê hunerî qebûl beno. Huner de, hîna zaf zî hunerê edebîyatî de realîstî û çîyê efsûnî ke zor danê sînorê aqilî, yanî teberê mentiqî de manenê zemînêkê utopîk yan zî dezutopîkî ser o pîya yenê pêardiş.

Redaksîyon (n): (fr. rédaction) Yew metnî hetê şuxilnayişê ziwanî ra, hetê vatiş û muhtewa ra sererast kerdiş û seba çapî amade kerdiş.

Redîf (n): Şîîre de îlawe yan zî çekuyê ke sey yewbînan ê û peynîya misrayan de badê qafîye yenê û eynî wezîfeyî vînenê.

Referans (n): (fr. référence) Çime. Mektûbê tewsîyekerdişî, tewsîye.

Reftarî (m): (tr. davranış) Vera kesêk yan bîyenêk de rewşa ke merdim gêno, bitaybetî hetê exlaqî ra hereket yan helwêsta ke nîşan dîyena; muamele; hereket. Pêroyîya reaksîyonanê çîyêk ke teber ra muşahede benê.

Rekreasyon (n): (fr. recreation) Newebîyayiş, newe ra ameyiş xuliqnayiş yan zî virazîyayiş. Bi hawayo ke însanî bi amancê keyfkerdiş û arisîyayişî bikar biyarê û wextê xwu tey vîyarnê, tenzîmkerdişê cayêk, çîyêk.

Remz (n): Bi wasitaya vatişêkê basîtî mecazen yan zî raşteraşt vatişê yew çîyê hîna hîra û bi teferuatî; sembol, şîfre.

Resim (n): 1.Bi qeleme, firçe, boyax yan zî sewbîna malezemeyî kaxid, pot yan zî zemînêk ser o neqişnayişê şeklê çîyan; teswîr. 2.Esero ke netîceyê viraştişê resimî de ameyo meydan. 3.Her yew fotografo ke fîlmî ser o zereyê çarçewa de aseno; sûret. 4.Sinetê viraştişê resmî.

Retorîk (n): (fr. rhétorique) Hunerê vatişî, pakîya vatiş yan zî nuştişî, hunerê xîtabetî; belaxet. Şaxê îlmî ke hunerê vatişî tedkîk keno û qaydeyanê vatiş yan zî nuştişê pakî tesbît keno. (Biewnîye madeyê Belaxetî ra.)

Rexne (n): (tr. eleştiri) Karê tehqîqkerdiş, tesnîfkerdiş, tehlîlkerdiş, muhakemekerdiş, krîtîkkerdiş û tenkîdkerdişî. Bi amancê tesbîtkerdişê hetanê ci yê raştan û xeletan tehqîqkerdişê eserêk; tewirê nuşteyan ke bi amancê dayiş famkerdişî eserêkê edebî-hunerî her hetan ra tede ameyo erjnayiş; krîtîk, tenkîd.

Rewî (n): Herfa eslî ke qafîye virazena; qafîye de vengo peyîn. Tewr tay di misrayan de vengê tewr peyîn ke nuştişê înan eynî yo la manaya înan cîya ya.

Rewşe (m): Yew beşê zemanî de pêroyîya şertanê ke çîyêk tede yo; wezîyet, hal, keyfîyet, mewqî, pozîsyon; heme şertê ke çîyêk dîyar kenê; şeklê vindertişî; lokasyon.

Rindîye (m): Çekuya "rind" eslê xwu de yena manaya merdimê hewlî/başî, merdimo qelender û letîf ke fek xirsê dinya ra veradayo, resayo mertebeyê fîlozofan ke bêteasub, bi zerrîyêka hîra ewnîyeno her çî ra, coka "rindîye" zî yena manaya hereket û reftarîya merdimanê rindan. La manaya weşikî û başî/hewle zî dana.

Rîpel (n): Her di hetanê kaxidê ke ser o yeno nuştiş yan zî çap beno ra yew het; yew rîyê kaxidî. Rojname, kovare û weşananê sey nînan de qismo ke xusûsen seba yew warî ameyo abirnayiş, mesela, rîpelê fiqrayan, rîpelê wendoxan.

Rîqat (n): Vatiş de bikarardişê çekuyanê nermek, nazik û nazenîn û şîrinan ke merdimî ser o tesîrêko şefqetin kenê. Mesela, wexto ke babetê sey heskerdiş, şefqet, suhbet, weşikî yenê vatiş de çekuyê ke yenê bikarardiş zî babete gore munasib bê.

Rîsale (m): Kitabê qijekî, kitabçe; broşur. Nuşteyê derheqê îlim û hunerî de.

Rîtim (n): (fr. rythme) Vatiş de, bitaybetî şîîre de, pêkewtişê vengan ke bi tenzîmkerdişê taybetîyanê sey şedênayiş, dergî û berzîya volumê heceyan û cayê vindertişî ke têdima tekrar benê, yanî weznî gore tenzîmkerdişê vengan.

Rîtuel (n): (fr. rituel) Merasîmê bawerîye ra eleqedar; yanî merasim yan pîrozkerdişê ke çarçewaya dîn, îbadet, sêhr û sn. de benê. Edet û zanyarîyê ke rewşêka taybete de tekrar bîyê û verênan ra nesil bi nesil neqil bîyê.

Rîwayet (n): Neqilkerdişê bîyenêk, xeberêk yan zî vateyêk. Îlmê hedîsî de usûlê ci gore û bi diyarkerdişê metodê neqilkerdişî nîşandayişê çimeyê vatişî.

Rojname (n): (îtl. gazzetta) Neşrîyato perîyodîk ke hîna zaf ca dano xeberan û meqaleyan ke rojane yan zî sewbîna perîyodan de neşir beno. Manaya xwu ya diyine zî, cayo ke rojname tede îdare û amade beno.

Rokoko (n): (fr. rococo) Cereyanê hunerî ke Fransa de seserra 18. de terzê eseranê badê cereyanê barokî ra ame vatiş. Yew stîlê hunerî ke tede bi hawayêko mubalexe zaf xêzê qewsî û beriqnayeyî estê.

Roman (n): (tr. roman) Tewirê edebîyatê nuştekî ke exlebê xwu tede behsê çîyê ke însanî ser ra vîyarenê, têkilî û rewşa însanan, bîyenî û dîyardeyê sosyalî sey raştîye kesan, zeman û mekanî wa beste la bi terzê pêardişî yanî bi hawayêko xeyalî sey yew hîkayeya derge ameyê nuştiş. Ancî nameyê eserê edebî ke bi eno qayde ameyo nuştiş.

Romano dokumanter: Yew tewirê romanî ke cigêrayiş û wekenitişî ser o, bîyenanê raştkênan û dokumananê sabîtan gore ameyo pêardiş.

Romano polîsîye: Romanê ke babeta ci de bîyenê sey cînayet, sûc, qatîl, ceset, sir û sn. ke kewenê warê wezîfeyê polîsan estê.

Romans (n): (fr. romance) Babetanê hîsinan de yew tewir şîîrê spanyolan ke rêzê înan heşt heceyan ra yenê pê.

Romantîzm (n): (fr. romantisme) Yew cereyanê entelektuelî ke sey reaksîyonê vera klasîsîzmî serranê 1800-1850 de Ewropa de vejîya meydan. Romantîzm de temayê hîssî û ferdî aver ê û bi sempatî ewnîyenê estetîkê dewrê mîyanênî ra.

Ronesans (n): (fr. renaissance) Manaya çeku; ameyiş xwu, ageyrayiş bi zindetî û hawayê xwu yê verî, aya biyayiş, newe ra zayiş. Cereyanê îlm û hunerî ke seserra 15. de verî Îtalya de, badê pey welatanê bînan yê Ewropa de bi tesîrê humanîzmî vejîya meydan, kultur û hunerê dewranê verên yê klasîkî de aver şi.

Roportaj (n): (fr. reportage) Nuşteyê ke babeta ci tehqîqkerdiş, cigêrayiş û persayişê yew babete yo la amadekarî zî fikir û şiroveyê xwu îlawe kerdê û seba ke kovare, rojname yan zî înternet de biweşanîyê amade bîyê; mulaqat. Programê radyo yan televîzyonî ke muxabîrî netîceyê tehqîqkerdiş, cigêrayiş û persayişî de amade kerdo.

Roşinbîr, -e: Exlebê xwu kesê ke tehsîl dîyo, wendo, wayirê kulturêkê hîrayî, zanaye, wayîrê fikrêkê averşîyaye û zelalî ke roşin bîyo û derûdorê xwu zî roşin keno, rayirê raştî musneno.

Rubaî (m): Şîîra ke hîna zaf babetanê tefekurî de û bi qalibê arûzî nusîyaya ke çar misrayan ra ameya pê, misrayê yewin, diyin û çarin eynî qafîye de; çarane.

Rubaîyat (n): Dîvanê şîîran ke tena rubaîyan ra ameyo meydan. Nameyê kitabê ke heme rubaîyê Umer Xeyamî tede ardê pêser.

S

Salname (n): Kitabo ke rojan û aşman gore tede zanyarîyê tayê babetan estê. Eserê ke hetê dezgeyanê resmî yan zî arizîyan ra amade bîyê û bîyenê ke zerfê serrêk de qewimîyayê tede kerdê pêser.

Sanike (m): Yew tewirê edebîyatê vatişkî, exlebê xwu hetê şarî ra bi hawayêko xeyalî ameya pêardiş, tede hîna zaf behsê serebutanê ke însanan û heywanan, cin û perîyan, cazû û dêwan ser de vîyarenê beno û bi hawayêko anonîm nesil bi nesil neqil bîya.

Sanikê ezopî: Fablê ke bawer kenê Îsayî ra ver seserra 6. de Yûnanê verênî de hetê Ezopî ra ameyê vatiş. Enê hawa sanikan de heywanî, nebatî, çîyê gane û merdeyî eynî sey însanan fikirîyenê û qisey kenê, însanî û îlahî yenê têhet. Enê sanikan de şar bi hawayêko sergirewte îdarekaran rê îtîraz keno û înan rexne keno.

Santîmantalîzm (n): Seba ke hîna zaf semedê romatîkan îfade beno, haletê hesasîya zêdîye îfade keno.

Saqî (n): Esasê xwu de manaya keso ke awe dano yan keno vila de ya la edebîyat de keso ke meclisê bezmî de şerab keno vila, bi qedeh şerab pêşkêş keno.

Saqîname (n): Wazenê bi hawayê tesewufî yan zî dinyewî bo, şîîra ke tede behsê meclisê bezmî, edetê şimitişî, heme fikr û hîs û termê derheqê şimiteyî de ameyê şuxilnayiş. Enê hawa şîîrî hîna zaf bi terzê mesnewî yê.

Satirîk (n): (fr. satirique, tr. yergisel) Îfadeyo tinazwar ke kesêk, bîyenêk yan zî hawayê fikirîyayişêk, fehmêk rexne keno; uslûbo ke bi ziwanêkê tinazkî hetanê qusûrin û seqet yê nîzamêk, sîstemêk rexne keno; hîciw.

Sazkerdiş (n): Awan kerdiş; aktîf kerdiş, feal kerdiş; bi têrokerdişê wesleyan yan zî bi ardiş têhetî yê parçeyan viraştişê çîyêk.

Sebq (n): Averşiyayiş, şiyayiş aver, kewtiş vernî, vîyartiş vernî.

Secî (m): Bi qafîye nuştişê nesrî; yanî nesir de cumleyan bi qafîye nuşitiş, yan zî zereyê yew cumle de seypê biyayişê vengê peyên yê tayê çekuyan.

Sekuler: (îng. secular) Dîn ra xwuser, aîdê cuya laîqe; dinyewî.

Sekulerîzm (n): (îng. secularism) Hereketê ke mîyanê komelî de axîret û meselayanê bînan yê dînî û rûhanî ra zêde bala xwu dano heyatê dinya ser. Yanî manaya sosyalî, huqûqî û sîyasî de eksê hukmê dînî yan zî hukmê ke dîn tayîn keno hereket kerdiş; laîsîzm, dinyewîbîyayiş.

Selaset (n): Yew nuşte de, herikîyaye, biaheng, asan û fesîh bîyayişê çekuyan û îfadeyan û cumleyan. Nuştiş de bi hawayêko pêkewte weçînayişê çekuyan.

Semantîk (n): (fr. sémantique, tr. anlambilim, anlambilimsel) Îlmo ke mana tedkîk keno; manaşinasî.

Sembol (n): (fr. symbole) Obje yan zî îşareto meşhûr ke sey remzî yew mefhûmê abstrakî, ma vajin yew îdealî, amancêk yan zî fikrêk temsîl keno; tîmsal. Bi wasitaya vatişêkê basîtî mecazen yan zî raşteraşt vatişê yew çîyê hîna hîra û biteferuatî.

Sembolîzm (n): (fr. symbolisme, tr. simgecilik) Sey cereyanê hunerî, seserra 19. de bi redkerdişê realîzmî vejîya meydan. Yeno manaya huner de bikarardişê sembolanê ke yenê manayanê cîya-cîyayan yan zî çîyanê cîya-cîyayan temsîl kenê. Cereyanê sembolîzmî de gereka şîîre de mana girewte bo û her kes xwu gore yew şîrove vejo. Mana ra vêşêr muzîkalîteyê çekuye muhîm o. Netîceyê amancê girewtebîyayişê mana û mefhûmanê cîya-cîyayan ardiş vîrî. Enê cereyanî de seba ke zaf zêde mecaz û îstîare (tr. eğretileme) bikar ardo, coka ziwan zî biyo giran.

Senînî: (tr. nitelik) Wesf, mahîyet û keyfîyetê çîyêk; taybetîyê ke senînîya çîyêk nîşan danê, taybetîyê ke çîyêk çîyanê bînan ra cîya kenê; kalîte.

Senkronîk (n): (fr. synchronique) Eynî wext de biyayiş; pêkewtişê wextî; eynî wext.

Senkronîzm (n): (fr. synchronisme) Eynî wext de, eynî wext de biyayiş, goreyê wextî ra tenzîmkerdiş, eynî tablo de nîşandayişê bîyenanê ke zemanê cîya-cîya de qewimîyayê.

Sentaks (n): (fr. syntaxe, tr. sözdizim) Îlmo ke ziwanan de qayde û prensîbê viraştişê cumle yanî cumle de rêzkerdişê çekuyan û nermekîya (esnek) sazkerdişê cumle tedkîk keno; cumleşinasî.

Serîqetê şi’rîye (dizdîya şiîran): Yeno manaya şiîra ke aîdê yew şairî ya la hetê yewna şairî ra temamen yan qismen gêrîyaya yan zî ser o destkarî kerda û xwu rê kerda mal.

Seruven (n): Mesele, serbut û qewimîyayişê surprîz û heyecaninî ke sereyê merdimî ra vîyarenê yan zî merdim keweno mîyan. Yew tewirê meselikê ke babeta ci qewimîyayişê xeyalî yê.

Sinet (n): Karo ke merdim bi perwerde û ceribnayiş museno ke hîna zaf meharetê destan o.

Sinetkar, -e: Kesê ke netîceyê perwerdeyî de musayê sinetêk û ê sinetî îcra kenê.

Sîmulakra (m): (fr. simulacres) Xeyal, versî; sey xeyalê ci biyayiş, teqlîd; bineyke pê manayiş.

Sîmulasyon (n): (fr. simulation) Sey teqlîd teşbîhê çîyêk yanî qelp/sexteyê ci viraştiş.

Sîstem (n): (fr. système) Bitûnîya pêardeyêk; parçeyê muntezemî ke bitûnîyêk anê pê. Nîzamê ke çîyêk yan zî cîhazêk anê pê; întîzam, tertîbat. Rayir, usûl, metod; nîzamê metodan ke pê resnîyeno netîceyêk; model, tîp.

Sîstematîk (n): (fr. systématique) Bisîstem biyayiş; bi sîstemêko dîyar, bi metod saz biyayiş. Esasê têvernayişî ser o bi hawayêko muntezem tesnîf kerdiş; qisim bi qisim abirnayiş.

Sofîstîke: (fr. sophistiqué) Viraşte, kompleks, xapênok; çîyo têmîyanek ke famkerdişê ci zehmet o.

Sone (m): Yew tewirê nezmî ke her di beytê verênî çarane, her di beytê peyênî hîrêne, pêro pîya çarês misrayan ra yeno pê. Verî edebîyatê îtalyanan de vejîya meydan, dima dekewt edebîyatê fransizan û Ewropa ra bi vila.

Stîl (n): Edebîyat de usûl, qayde, hawa, teknîk, reng, terz yan zî rayiro taybet yê pêardişê eserêk ke mexsûsê hunermendêk, welatêk, miletêk yan zî dewranêk o; uslûb, terz.

Subjektîvîzm (n): (fr. subjectivisme, tr. öznelcilik) Doktrîno ke vano heme zanyarî subje ra eleqedar ê, erjê hukmî (değer yargıları) ferdî yanî subjektîv ê.

Suhbet (n): Edebîyat de yeno manaya nuşteyê ke tede yew babete yan zî yew fikir seke yewî dir qisey bibo, o tewir nusîyayo.

Surname (n): Eserê ke derheqê şayîyan û veyveyan de malumat danê.

Surrealîzm (n): (fr. surréalisme, tr. gerçeküstücülük) Cereyano ke destpêkê seserra 20. de Fransa de hetê Andre Bretonî ra bi amadekerdişê "Manîfestoyê Surrealîzmî" (1924) vejîya meydan ke fikrê Sigmund Freudî gore, raştîye binhişê merdimî de senî virazîyena, eynî o qayde, îfadekerdişê vatişêkê parçe-parçeyî ke yewbînî nêgêno. Cereyanê realîzmî raştîye ra teber nîyo, eksê ci, nîşandayişê rêçanê raştîye yo ke merdimî de manenê. Surrealîzm herikîyayişê binhişî esas gêno, coka surrealîstan gore hişê merdimî binê tesîrê komelî, exlaqî, dînî û qanûnan de şekil gêno, coka tesîrê ke binhişî anê pê, eynî seke merdim hewn vîneno, rewşanê cîya-cîyayan de îfşa benê. Huner zî gereka o qayde bêro pêardiş. Coka surrealîstî hem muhtewa hem şeklê nuştişî de goş nêdanê qaydeyan.

Ş

Şaheser (n): Esero ke erjê xwu zaf zêde yo, esero ke warê xwu de, mîyanê tewirê xwu de serekê eseran o.

Şehrengîz (n): Eserê ke behsê weşikî û rindekîyanê şaristanêk kenê.

Şethîye (m): Yew tewirê nezmê edebîyatê tesewufî ke Homayî dir sey "ez/min" û "ti/to" tekelum keno.

Şiûr (n): Qabîlîyetê şinasnayişê xwu û derûdorê xwu; zêhn de bi hawayêko zelal û roşin prosesê teqîbkerdişê bîyenan û zanyarîyan. Yew komel de temamîya fealîyetan yan zî rewşanê rûhîyetî.

Şîfre (n): (fr. chiffre) Temamîya îşaretanê ke pê xeberê nimiteyî dîyenê; kod. Herf û îşaretê ke xusûsî dîyenê têhet û sey kilîdî çîyan akenê.

Şîîra dîdaktîke: Tewirê şîîre ke çîyêk musnena, malumat dana.

Şîîra dramatîke: Şîîra ke yew bîyena xirabe şeklê tiyatroyî de qisey kena.

Şîîra epîke: Şîîra derge ke temaya mêrxasî, qehremanî û pêrodayişî bi terzê hîkayekerdişî qisey kena.

Şîîra lîrîke: Tewirê şîîre ke hîna zaf hîsê şexsî yê zereyî tede bi ziwanê îştîyaqî (coşku) îfade bîyê.

Şîîra mensûre: Şîîra ke wezn û qafîye tede çin ê, bi hawayê nesrî nusîyaya.

Şîîra pastorale: Şîîra ke babetê ci cuya şiwaneyan û dewan ê, tede behsê hawayê heyatê şiwaneyan û dewan beno, behsê yabanî beno.

Şîîra satirîke: şîîra ke bi îfadeyeko tinazwarî kesêk, bîyenêk yan zî hawayê fikirîyayişêk, fehmêk rexne kena; şîîra ke bi uslûbêko tinazkî hetanê qusûrin û seqet yê nîzamêk, sîstemêk rexne kena; hîcwîye.

Şîîre (m): Eserê edebî yê nuştekî ke nesir nîyê; eserê ke şaîrî sinetê pêardişê vateyan gore bi weznêk û ziwanê rojaneyî ra cîya yanî bi ziwanêko esetetîk ke remz û sembol û îmajan ra yeno pê û zafê cayan de manaya çekuyan ameya bedilnayiş, bi hawayêko pêkewte û bi rîtim îfadekerdişê hewn û xeyal, hisîyat û hesret, fikir û waştişan.

Şikite: (tr. devrikleme) Bi zanayiş yan zî nezanî yew rêze yan misra de qaydeyê maqul yê sentaksî ra teber rêzkerdişê çekuyan. Edebîyat de, seba ke mana de zerafet bêro meydan, rêzkerdişê çekuyan de bi zanayiş bedilnayişê cayê înan.

Şîrove (n): (tr. yorum) 1.Seba ke baş bêro famkerdiş tefsîrkerdiş yanî îzehkerdişê eserêk; roşinkerdişê hetanê tarî, xorîn û zehmet yê eserêk, nuşteyêk yan vateyêk; tefsîr, îzehet. 2.Şeklo newe yê eserêk ke bi hawayêko cîya, bi terzê şexsî ameyo pêardiş; versîyon. Mesela, yew parçeyê muzîkî terz, fikir û hîsiyatê xwu yê şexsî gore îcrakerdiş. 3.Yew fikrê bellîkerdeyî gore îzehkerdiş yan erjnayişê bîyenêk.

T

Tabîr (n): Şirove, şirovekerdiş, vatiş, îfade û îzeh kerdiş; term.

Taksonomî: (fr. taxonomie) Tesnîfkerdişê ganeyan; qayde û prensîbê ke tesnîfkerdişê ganeyan de yenê bikarardiş.

Tarîf (n): (er) Bi kilmîye la bi hawayêko tekuz yanî bi şeklêko krîstalîze îfadekerdişê xusûsîyetanê çîyêk; daşinasnayiş. Beyankerdiş û dîyarkerdişê metodê viraştişê çîyêk. Bi dîyarkerdişê eleqe û îrtîbatê ci derûdorî dir nîşandayişê cayê çîyêk.

Tarîz (n): Huner de tersê mana de vatişê yew qale, yanî sey hunerê vatişî, bi meqsedê rexnekerdiş, îqazkerdiş yan zî bale antişî tam eksê mana de vatişê yew çekuye. Mesela, "Ma durustîya Ahmedî dîya!" Tîya çekuya "durustî" eksê mana da ameya vatiş, yanî Ahmed durust nîyo.

Teatral (n): Manaya çîyê ke xusûsîyetê tiyatroyî nîşan danê de, çîyê ke manenê tiyaytroyî.

Tebeqe (n): (tr. katman, tabaka) Edebîyat de seba her yew grûba komelî yê sey tebeqeyê şarî, tebeqeyê îdarekaran û sn. yeno vatiş, kîşta naye de seba tebeqeyê manayan ke ver bî xorînîye virazîyenê zî yeno vatiş.

Tecahulê arif: Sey yew termê hunerê edebîyatî, çîyo ke şair baş zano la seke nêzano xwu nîşan dano.

Tecrîd (n): Luxet de yeno manaya kincanê kesî şelênayiş yan zî tolekerdiş û pacitişî. La sey termê edebîyatî yeno manaya ke şairî xwu mexlesê xwu ra aqitnayo, însanî ra teber bawerî bi candarêk, eşyayêk yan zî sewbîna objeyêk arda û xîtab keno. Şair eke xwu dekero herinda sewbîna însanêk û şiîra xwu de xîtabê zerrîya xwu yan zî xwu zî bikero, eno zî beno tecrîd.

Tedkîk (n): (tr. inceleme) Bi nîyetê analîzkerdişî çîyêk ser o xebitîyayiş; wekenitiş, cigêrayiş.

Tefsîlat (n): Teferuat, îzehkerdişo biteferuat.

Tefsîr (n): Beyan kerdiş, keşf kerdiş, roşin kerdiş, çîyo ke manaya ci nîna zanayiş îzehkerdiş, şîrovekerdiş, şîrove. Hîna zaf keşfkerdişê manaya Quranî, beyankerdişê kelîme û lefzanê Quranî ke famkerdişê înan zehmet o, derheqê sûreyan de îzehkerdiş û îfadekerdişê fikrî. Eserê ke sûreyanê Quranî îzeh kenê.

Tehlîl (n): Bi detay tehqîqkerdiş, tehlîlkerdiş û tesbîtkerdişê elementanê çîyêk. Edebîyat de bi hawayêko metodolojîk cîya-cîya tehlîlkerdişê uslûb û bîyenan û kesê ke yew eserê edebî de ca gênê. Netîceyê ke analîzê yew eserê edebî ra vejyenê eke bibê sedemê munaqeşeyî, ena rewşe ra êdî "rexne" yeno vatiş.

Tehkîye (m): Hîkayekerdişê meseleyan; vatişê yew mesela de întîzam; vate, rîwayetkerdiş.

Tehqîq (n): (tr. soruşturma, koğuşturma) Seba ke yew mewzû, mesela yan zî rewşe eşkera bibo û bêro famkerdiş bi hawayêko hîra cigêrayişê tesbîtkerdişê cewabê persanê ê derheqî de, seba ke derheqê yew babete de doneyî peyda bibê yan zî seba ke rewşe û helwêste dîyar bibo wekenitişê eserêk yan zî çîyêk.

Teknîkê herikîyayişê hişî: (tr. bilinç akımı tekniği) Pêardişê eseranê edebî yê sey roman û hîkaye de, însanî neke zereyê herikîyayişê duz yê fikrî de, bi hewn û xîyal û rêçan û dinyaya zereyî nîşandayiş.

Tekrîr (n): Edebîyat de semedê pêtkerdişê tesîrî bi zanayiş tekrarkerdişê vateyan; şiîre yan zî nuşte de bi amancê pêtkerdişê vate yan zî mefhûmî hunerê tekrarkerdişê çekuyan û îfadeyan.

Telmîh (n): Mîyanê vatişî de bimana yanî sergirewte dîyarkerdişê çîyêk. Edebîyat de, hunerê misra yan beytêk de yadkerdiş yan ardiş vîrî yê yew bîyene, fiqra yan vateyê verênan ke yenê zanayiş; hunerê vîrardişî.

Tema (m): (îtl. tema) 1.Yew eserê musnayişî yan zî edebî de mewzûyo sereke, babeta eslî, motîfo bingeyên; behs. 2.Fikr yan zî babeta eslî ke yew programê derse, yew unîteyê musnayişî yan zî yew aktîvîteyê wendişî de bi hawayêko bingeyên qebûl bîya û yena newekerdiş.

Tenasub (n): Şîîre de hunerê bikarardişê çeku yan zî termanê yewbînî dir eleqedar; yewbînan wa munasebetê çeku yan zî termanê ke yew misra yan zî beyte de estê. Tezatîye xaric.

Teorem (n): (fr. théorème) Pêşnîyaz yan beyanê zanistî ke îsbatkerdişê ci mumkin o; terzê îfadekerdişê beyanêk ke bîyenan û texmînan ser o bi rayirê mentiqî îsbat beno.

Teorî (m): (fr. théorie, tr. kuram) Sîstemê fikrî ke seba îzehkerdişê bîyenêk, waqiayêk yan zî çîyêk yeno bikarardiş, yanî sey fikir dîyayişo umûmî ke wazeno sedemanê bîyenêk, awanîyêk yan zî nîzamêk îzeh bikero; zanyarîyê ke sey sîstemê prensîb û pêşnîyazan temamîyetêk de tenzîm bîyê û derheqê yew warê heqîqetî yan zî hetêkê cuya fikrî ya însanî de bi hawayêko umûmî ameyê pêardiş; nezerîye.

Teorîk: (fr. théorique) Teorî ra eleqedar. Çîyo ke tecrube nêbîyo, hema fikir de biyayiş, hema nêameyo tetbîqkerdiş, hema sewîyeyê zanyarî û spekulasyonî de yo.

Teqdîm (n): Keremê zerrîya xwu ra çîyêk dayiş bi kesî, pêşkêş kerdiş. Daşinasnayiş, dayiş şinasnayiş. Girewtiş vernî, aver ardiş.

Teqlîd (n): Her hetan ra xwu kerdiş sey yew nimûneyî yan zî viraştişê çîyêk de xwu rê yewna çî sey nimûne dîyayiş û eynî sey ci viraştiş; dirûb yanî benzerê çîyêk viraştiş; imitasyon.

Teqrîr (n): Edebîyat de, seba ke tesîrê vatişî zêde bo, tekrarkerdişê eynî çekuye yan zî îbareyan. Sey nimûneyî: "Bêkesî bêkeysî ya seba bêkesan / Ti zî nêbê se beno halê bêkesan."

Teqsîm (n): Parçekerdiş, cêrakerdiş, parekerdiş, qisim bi qisim cîya kerdiş. Muzîk de destpêk yan zî mabeynê fasila da bi kilmîye îcrakerdişê serhewayêk.

Tercume (n): Yew ziwan de yan zî sewbîna ziwanan de îzehkerdişê vateyêk, ziwanêk ra neqilkerdişê vateyêk seba yewna ziwanî, manaya yew vateyî yewna ziwan de bi vatişêkê tam muqabilê ci eynen îfade kerdiş; açarnayiş, tadayiş.

Terdîd (n): Yew nuşte yan eserê edebî de netîceyo ke texmîn nêbeno, yanî bi hawayo ke wendoxî texmîn nêkenê qedênayişê vatişî.

Terkîb (n): Pêrabestiş, temamkerdiş, ardiş yew ca.

Term (n): (tr. kavram) Çekuya manaya xwu taybet û mehdûd ke sey mefhûm seba yew babeta warê zanist û hunerî yan zî yew meslekî yena bikarardiş; mefhûm, istilah.

Tersî’ (n): Hunerê edebî de hetê wezin û qafîye ra tam seypê kerdişê çekuyanê her di misrayanê beytêk.

Tertîb (n): Bi hawayêk organîze kerdiş, nîzamêk gore şekil dayiş, rêzkerdiş. Hawayê rêzkerdiş û tenzîmkerdişî.

Terz (n): (fr. genre) Hawayê taybet yê îfade, pêardiş û reftarîye; uslûb, stîl, konsept.

Tesaduf (n): Rastameyiş, bi xwu biyayişê çîyêk, bêtedbîr ameyiş meydan, sedemê bîyenan ke qetî nîyo, tenya girêdayeyê îhtîmalan o.

Tesewuf (n): Cereyanê dînî û felsefî ke sifetanê Homayî û virazîyayişê kaînatî bi fikrê wehdanîyetî îzeh keno. Xeyretê ciwîyayişê terzê heyatî ke Quran de pêşnîyaz beno û heyatê pêxamberî de tetbîq biyo; mîstîzmê îslamî.

Teshîh (n): Herinda xeletî de ronayişê raştî; raştkerdiş, redakte kerdiş. Yew metin de hetê îmla, gramer, sentaks, semantîk, stîl û sn. ra tamîrkerdiş, redakte kerdiş, revîze kerdiş, bi kilmîye sererast kerdişê ziwanê eserêk.

Teswîr (n): Bi vatiş yan nuştiş qiseykerdişê çîyêk, tesewur kerdiş; bi hawayêko tam û famkerde çîyêk ardiş verê çimî; doneyanê yew ceribnayiş yan tehqîqkerdişî, bi ardimê întîzamêkê bellîkerdeyî îzehkerdiş; salixdayiş.

Teşbîh (n): (tr. benzetme) Edebîyat de çîyêk sey yewna çî nîşandayiş; şibnayiş.

Teşdîd (n): Şidênayiş, pêt kerdiş, hêzdar kerdiş, saxlem kerdiş. Weznê arûzî de, seba ke wezin bêro pêardiş bi şede wendişê herfêk.

Tetbîq (n): (tr. uygulama) Yew war de bicaardişê zanayiş, fikir, prensîb yan zî mefhûmêk; pratîze kerdiş.

Tewafuq (n): Werê ameyiş, letîfane, bi hawayêko weş û zarîf pêkewtiş; Neke tesadufî la bi zanayiş, bi mana û hîkmet, bi şeklêko letîf rastê pê ameyiş. Edebîyat de werê ardişê vatişî û bîyenan.

Tewrîye (m): Yena manaya temirnayişî, temirnayişê serê meqsedî. Edebîyat de, çekuyê ke wayirê di manayan ê, bi hawayo ke bêrê her di manayan şuxilnayiş, yan zî manaya nizdîye vatiş la manaya dûrî îşaretkerdiş.

Tezat (n): Vatiş de têhet yanî pîya bikarardişê di çekuyanê ke manaya înan zidê yewbînan de ya. Edebîyat de bikarardişê di vatişanê zidê yewbînan; kontrast, antagorîzma.

Tezkîre (m): Esero ke tede hetanê cîya-cîya ra bîyografîya merdiman, ma vajin yê şaîran bi hawayêko subjektîv yan zî objektîv ameya nuştiş. Tezkîreyê ke derheqê cuya şaîran de nusîyayê ra vanê "Tezkîreyê Şuera". Tezkîreyî, hîna zaf bi şeklêko mensûr nusîyayê la êyê ke menzûm nusîyayê zî estê.

Tezmîn (n): Luxet de yeno manaya çîyêk dekerdişê zereyê çîyêna û tede nimitiş, sey termê edebîyatî yeno ena mana ke, şairêk şiîra yewna şairî ra misrayêk, beytêk yan zî di beytan bigêro û dekero mîyanê şiîra xwu. Eke şiîre zaf menşûr û şinasnaye nêbo miheqeq gereka îfade bibo ke şiîra filan şaîrî ra gêrîyaya, eke nê, kewena warê serîqetê şi’rîye.

Têkilî (m): Rabitaya mabeynê di çîyan de; îrtîbat, tealuq, aîdîyet.

Têvereştiş (n): Bi hawayê tekrarkerdişî yan zî cîya-cîya têver ra vatişê deyîran, kilaman û lawikan yan zî bi hawayê muraqebeyî vatişê mamikan. Mesela, seke kayê "eware" de yeno vatiş: govendgêrêk vejîyeno meydan yew mamike vano, verê def û zirna de kaykeno, dima yewna vejyeno mamike vano û kaykeno. Lezvateyan û çibenokan de zî têvereştiş beno.

Tilûat (n): Luxet de yeno manaya akewtişê roj û astereyan, dîyarbîyayişî; ameyiş vîr, îlham. Edebîyat de yeno manaya yew tewirê tîyatroyî. Bêke yew metno nuştekî bibo, yew babeta ke ameya dîyarkerdişî gore, bi dîyaloganê ke hetê kaykerdoxan ra sehne de yan zî ca û wextî gore îrtîcalen dewam beno. Yanî kaykerdoxî herikîyayişê kayî gore sehne de vateyan anê werê.

Tiyatro (n): (îtl. teatro) Yew şaxê hunerî ke girêdayeyê prensîbê nîşandayişî yo; Her tewir babet yan bîyenê derheqê însanan de ke bi hawayê pêardişî (xeyalî) sehne de yenê kaykerdiş. Ca yan zî bînaya ke tede sehne û cayê roniştişê temaşekaran esto û her tewir kayê nîşandayişî tede yenê kaykerdiş.

Tîp (n): Eserê edebî de keso pêarde ke xusûsîyetê merdimê sey ci bi hawayêko mubalexe tede ameyê nîşandayiş.

Tîrat (n): Nuşte û vatiş de bêvindertiş averşîyayişê fikrî.

Tradîsyon (n): (fr. tradition, tr. gelenek) Çîyê kulturî yê pîrozî ke sey edet verêna tim benê û seba ke mîyanê miletî de girêdayişê manewî xurt kenê coka nesil bi nesil neqil benê, dewam kenê; 'enane.

Tradîsyonel, -e: (fr. traditionel, tr. geleneksel) Çîyo ke edetan ra yeno, çîyo tradîsyon ra eleqedar; 'enanewî.

Trajedî (m): (tr. tragédie) Yew tewir kayê fecaetî yê tîyatroyî ke babeta xwu efsane yan zî bîyenanê tarîxî ra gêna; facîa, fecaet.

Trajîk (n): (fr. tragique) Trajedî ra eleqedar. Çîyo ke derheqê bîyenanê sosretan de ke merdim nêeşkeno xwu ci ra bireyno; sosret; çîyo ke halê xwu perîşan, fecî yo.

Transdantal, -e: (îng. transdantal) Ceribnayiş ra wetêr û serêr, çîyo ke bi ceribnayiş fam nêbeno, zanayişo ke aqil ra wetêr o; berz bîyayiş, çîyêk ra vîyartiş çîyêna.

Tulûat (n): (îng. improvisation, tr. doğaçlama) Sehne de bêke metin bibo, senî ke şikîyayo zerrî, senî ameyo vîrî, o qayde hereket kerdiş yan zî vatişê vateyî. Bêke hazirî yan prova bikero sehne de qisey kerdiş, cewab dayiş û hereketanê komîkan kerdiş.

U

Uslûb (n): Usûlê vatiş, nuştiş û viraştişî; stîl, terzê îfadeyî. Edebîyat de usûl, qayde, hawa, teknîk, reng, terz yan zî rayiro taybet yê pêardişê eserêk ke mexsûsê hunermendêk, welatêk, miletêk yan zî dewranêk o.

Ustad (n): Keso ke warê îlm û hunerî de wayirê zanayiş û qabilîyetêkê zêdeyî yo; mamosta.

V

Varyant (n): (tr. variante) Şeklê yew çîyî ke bi tayê xusûsîyetanê xwu şeklê eslî ra bineyke cîya bîyo. Nusxayê metnêk yan zî eserêk ke hetê şekil û muhtewa ra mîyan de ferq virazîyayo ra her yewe. Mavajin ke eserê folklorîkî yê sey sanikan, efsaneyan û sn. de hayawê vatişî ke ferq kenê ra her yew. Ziwan de her yew formê vatişê çekuyêk yan zî îfadeyêk.

Vate (n): 1.Seba îfadekerdişê meqsedêk çekuya ke ameya vatiş yan zî rêzila ke çekuyan ra ameya pê; kelam. Rêzila çekuyan ke bi vatiş yan nuştiş çîyêk îfade kena. 2.Xebera ke hema raştîya ci tesbît nêbîya.

Vateyê verînan (n): Vateyê pêkewteyî ke mîyanê yew miletî de bi hawayêk qalib girewto û tede şîret, hîkmet û îqazkerdiş esto ke netîceyê ceribnayiş û muşahedeyê zemanêkê dergî de hetê însananê verênan ra ameyê vatiş û bi hawayêko anonîm bîyê malê miletî, û hetê eynî miletî ra bi hawayêko muşterek yenê bikarardiş. Seba ke vateyê verênan de fikir, helwêste, reftarî, xû û exlaqê muşterek yê miletî aseno coka beşêkê edebîyatê vatişkî (folklor) hesibîyenê.

Vateyo verîn (n): (îng. preface, foreword) Nuşteyo ke destpêkê yew eserî de ca gêno la beşêkê eserê nêhesibîyeno û bi meqsedê îzehetî behsê babete, amanc û hawayê nuştişê eserî keno, tayêne de kesê ke ardim kerdo rê zî sipasî yena kerdiş; muqedîme, servate.

Vatiş (n): Qiseykerdiş yan zî nuştişo ke xwu mîyan de prensîbê temamîyetî gore tenzîm bîyo û destpêk û peynîya xwu esta. Bi vatişkî yan zî nuştekî îfadekerdişê fikir, hîs û waştişan. Edebîyat de yeno manaya vatişo nuştekî.

Vatişkî: (tr. sözel) Terzî vatişî de; lefzî: Edebîyat de esro ke bi vatiş ameyo meydan.

Vatişo dîrekt: Rasterast, bêke bêrê vurnayiş, vate senî ameyo vatiş, o qayde neqil kerdiş.

Vatişo îndîrekt: Tewiranê edebî yê sey roman û hîkaye de raşteraşt hetê nuştoxî ra qiseykerdişê meseleyan.

Vatox, -e: (fr. narrateur) Keso ke yew mesela de bîyenan, dîyardeyan û rewşan tehkîye keno û vano yan zî nusneno.

Vawite (n): (tr. örgü) Çîyo ke ameyo vawitiş.

Vawiteyê bîyene: Eserê edebî de rêzila hedîseyan, heme çîyê ke hîkaye, roman yan zî kayêkê edebî de vîyarenê. Pêardişê temamîyetê organîk yê bîyenanê ke bi sedem û netîceyê xwu dorê yew babeta dîyarkerdîye de qewimîyenê; bi nuştiş têzere de vawiteyê hedîseyan.

Vawitiş (n): (tr. örme) Bi şeklêko taybet têro vîyarnayişê lakan dir verênîye ser viraştişê çîyanê sey torre, qenevîç, palase, cacime, xalî û qumaşî. Qiseykerdiş yan zî nuştiş de pirkerdişê zereyê mesela.

Veng (n): Lerzayişê pêlanê hewayî ke goş eşnaweno; seda, sewt. Hewayo ke pişike ra yeno û rayîrê nefesî de lerznayişê têlanê qirike ra vejîyeno, dima ezayê fekî bi hereketanê cîya-cîyayan şekil danê ci.

Versîyon (n): (fr. version) Tewiro bîn yê eynî çîyî. Bi hawayêko bîn qiseykerdişê yew bîyene.

Vinderge (n): (tr. durak) Şîîre de misrayê ke bi weznê hece ameyê vatiş yan zî nuştiş de, seba ke ahengê misrayan û tekrarbîyayişê rîtmê înan bêro zêdnayiş, mîyanê îfadeyan de cayo ke vindenê ra yano vatiş. Eno vindertiş neke mabeynê heceyan de, mabeynê çekuyan de beno. Gereka vatişê çeku biqedîyo hema bêro vindertiş.

Vîr (n): Çîyê ke merdimî sere ra vîyarenê, merdim vîneno, eşnaweno û museno tede pêser benê û yenê pawitiş; hafiza.

Vîyartiş (n): (îng. transition, tr. geçiş) Yew hal ra vîyartişê yewna halî; întîqal. Edebîyat de, bitaybetî teswîrkerdiş de yew bîyene ra vîyartişê yewna bîyene. Resim de, rengê mabeynî ke di rengan pêra besteno. Muzîk de yew ton ra vîyartişê yewna tonî.

W

Wecîze (n): Vateyê qalibgirewteyê manîdarî ke zaf kilmek, krîstalîze behsê fikrêk, hîsêk yan zî prensîbêk kenê. Wecîze şeklê sloganî gênê û reyêk de fekê merdimî ra vejyenê; aforîzma.

Wekenitiş (n): (tr. inceleme) Seba ke derheqê yew babete de heme malumatî bêrê tesbîtkerdiş, bi teferuat fam bibo û ci ra yew netîce bêro girewtiş, bi metod û qaydeyan ser o xebitîyayiş; tam tedkîk kerdiş.

Wendox, -e: Keso ke rojname, kovare, kitab yan zî çîyanê nuştekî waneno.

Wesîqe (n): Nuşte, fotograf, resim yan zî sn. ke benê delîlê heqîqetêk; çîyê metbû ke raştîya dîyarde yan zî îdîayêk nîşan danê; dokuman, belge.

Westa: Keso ke yew sinet baş musayo û tena sereyê xwu zî eşkeno bikero û bimusno; musnayoxê sinetî. Keso aqilmend, aqildayox.

Weşanxane (n): (tr. yayınevi) Dezgeyo tîcarî ke kitaban, kovaran yan zî çîyê ke yenê wendiş neşir keno û roşeno.

Weşikîye (n): Çîyo bi şekil û peym/weznê xwu pêkewte ke bi wasitaya dîyayiş û eşnawitişî hîsanê estetîkî ano meydan, zewq dano, heyranîye virazeno û bi weşê merdimî şino; rindîye, husin.

Wezn (n): Manaya "peym"î de yo. Sey termê edebîyatî yeno manaya şîîre de bi qalibê ke verê cû ameyê tesbîtkerdiş îfadekerdişê çekuyan. Mesela, şîîre de weznê arûzî esto ke hîna zaf qalibê vengî gore tesbît beno, weznê hece de zî peym heceyan gore tesbît beno.

Wuslet (n): Resayiş bi heskerdîya xwu, resayişê waştîye; pêresayiş. Edebîyatê tesawufî de sey halê resayiş û pîyabiyayişê bi Homayî ameyo şuxilnayiş.

X

Xatira (n): Nuşteyo ke kes tede behsê bîyen û diyardeyê ke sere ra vîyartê yan zî biyo şahid keno; behskerdiş de fikir, întîba, zanayiş û hisanê xwu yê şexsî zî îlawe keno. Ancî nameyê eserê ke bi eno qayde ameyo nuştiş yan vatiş zî "xatira" ya.

Xatîme (m): Metnanê edebî de vateyo peyên, yanî netîce, nîhayet.

Xewas (n): Mîyanê miletî de tebeqeyê merdiman ke xwu şarî ra berzêr sey tebeqeyêko xas vîneno, eksê ewamî; xasîyetî. Tesewuf de, welîyê wayirê keramet, qabilîyet û ruhêkê pakî.

Xezele (m): Yew tewirê şîîra lîrîke ke panc ra heta pancês beytan ra yena pê, her di misrayê beyta verêne eynî qafîye de, beytanê bînan de zî heme misrayê diyinî qafîyeyê beyta verêne de yê û hîna zaf wendişê bi meqamî rê zî munasib ê.

Xîtabet (n): Hunerê weş û bi tesîr vatişî.

Xulase (m): (îng. summary, tr. özet) Bê teferuat, bi kilmîye behskerdişê babete.

Z

Zanist (n): (îng. science, tr. bilim) Zanyarîya metodolojîke ke rastîya ci bi tetbîqkerdiş îsbat biya. Yanî zanyarîya muntezeme ke yew qismê dîyardeyan û bîyenanê kaînatî sey babete gêna û heqîqetî gore bi metodê ceribnayişî ser o şuxilîyena, qanûnanê ci tesbît kena û yew netîceyo îsbatkerde ci ra vejena; zanyarîya muntezeme, biîstîqrar û mentiqî.

Zanyarî (m): (tr. bilgi) Heqîqeto ke netîceyê cigêrayiş, muşahede û musayişî de fam biyo, mehsulê zanistî; malumat, wuqûf, enformasyon.

Zeitegist, -e: (alm. zeitegist) Ruhê zemanî, meylê umûmî yê dewrêk; karakterîstîkê entelektuel û exlaqî yê zemanêkê dîyarî, ruhê tefekur û hisîyatê umûmî yê esrêk.

Zeka (m): Temamîya qabîlîyet û feraset û dîrayetê şuxilnayişê mezgî û aqilî û hişî û vîrî; hêzê fikirîyayişî.

Zeman (n): Edebîyat de demo ke bîyenî tede vîyartê yan zî vîyarenê; wext.

Zewqê selîm: Qabilîyetê cêserkerdişê weşikî û çirkînîye ke fitretê însanî ra yeno.

Zewte (m): Vateyê ke bi meqsedê seba ke çîyêko xirab bêro kesêk, grûbêk, miletêk yan zî yew cayê bellîkerdeyî ser yenê vatiş; tel'în; lanet. Qismêko muhîm yê zewtan mîyanê şarî de sey formê vatişî qalib girewto û sey beşêkê edebîyatê vatişkî (foklor) hesibîyenê.

Zêhn (n): Însanî de qabilîyetê pira resayiş, famkerdiş û cêmîyan ra vetişî. Hîsîyat û têwgêrayiş ra teber temamîya fealîyetê prosesê şuxilîyayişê aqilî. famkerdiş.

Zêhnîyet (n): Edebîyat de, mefhûmo ke şeklê fikrî yê eserêkê edebî îfade keno, terzê fikirîyayişî; eqlîyet.

Ziwan (n): Sîstemê vengan, çekuyan û îfadeyan ke merdim pê fikir, hîs û waştişanê xwu bi vatiş yan zî nuştiş dano zanayiş û fam keno; lîsan. Edebîyat de hîna zaf skala û terzê vatişî yê mexsûsê dewranêk, grûbêk, nuştoxêk.

Zîyade: Şîîra mustezade de misraya kilme ke bi misra wa ameya zêdnayiş.

———————
ÇIMEYÎ:

- Batı Edebiyatında Akımlar-I, Anadolu Ünviversitesi Yayınları, Eskişehir 2017

- Eski Türk Edebiyatına Giriş: Biçim ve Ölçü, Anadolu Ünviversitesi Yayınları, Eskişehir 2017

- Halk Edebiyatına Giriş-I, Anadolu Ünviversitesi Yayınları, Eskişehir 2017

- Roşan Lezgîn, Ferhengê Îdyomanê Kirdkî (Zazakî), Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2017

- Türk Dili ve Edebiyatı, 1. Yarıyıl, Egem Eğitim Yayınları, İzmir 2017


- Türk Dili ve Edebiyatı, 2. Yarıyıl, Egem Eğitim Yayınları, İzmir 2017

- Yeni Türk Edebiyatına Giriş-I, Anadolu Ünviversitesi Yayınları, Eskişehir 2017

- tr.wikipedia.org

- www.nedirnedemek.com

- www.tdk.gov.tr

- www.turkedebiyati.org