Şiîra Kaygusuz Abdalî de nameyê “Zaza”

"Eğer bu sene çıkar isem yaza
Toplayım bir parça Gürcü Abaza
Elime geçerse on kadar Zaza
Yolar sakalını kavlak satarım"[1]

Cahit Öztelli (1910-1978) ena şiîre xebata xwu ya antolojîyê şiîranê bektaşîyan “Bektaşi Gülleri” de weşanaya. Kitab reya verîne 1973 de weşanîyayo.

Zaf kesî ena şiîre sey çime nîşan danê û vanê şaîrê tirkan Kaygusuz Abdalî tiya ra qasê 600 serrî verê cû nameyê “Zaza” şixulnayo. Labelê tu delîlo ke îsbat bikero ena şiîre aîdê Kaygusuz Abdalî ya çinê yo. Tam eksê ci, merdim zaf bi rehetî eşkeno ziwanê ci ra texmîn bikero ke ena şiîre aîdê Kaygusuz Abdalî nîya. 

“İslam Ansiklopedisi”yo ke hetê “Türkiye Diyanet Vakfı” ra amade biyo de madeyê “Kaygusuz Abdal"î bi enê malumatî dest pêkeno: 

“KAYGUSUZ ABDAL (m. 848/1444 [?]) Şaîro mutesewif ke sey ronayoxê edebîyatê Alewî-Bektaşî qebûl beno.

Nîmeyê seserra 14. de ame dinya. Çimeyan de derheqê heyatê ci de malumat çinê yo. Çiyo ke derheqê ci de yeno zanayiş, menaqîbnameyê ey ke muhtemelen mergê ci ra esrêk û nîm badê pey nusîyayê û tayê îşaretê ke eseranê ci de estê ra hereket kenê û sey şîrove tayê çî vanê. (…) Beyta “Âşık olsam adım tembel Alâyî / Eğer sûfî ise derler mürâyî” ke ‘Mînbername’yê ey de viyarena ra hereket kerdo vato nameyê raştîn yê Kaygusuz Abdalî Alâeddîn o. Ancax Alâî nîşan dano ke şaîr Alâîye ra yo. Heto bîn ra, yew malumato sey babîyê ci Huseyn b. Mahmûd kalikê ci zî Alâeddîn b. Yûsuf o zî yew texmîn ra wetêr nêşino.” 

Seke aseno, derheqê heyat û nasnameyê Kaygusuz Abdalî de zaf çî tenya texmîn ê. Muheqeq derheqê şiîranê ci de zî zaf çî xelet yan zî texmîn ê. Çimkî şiîrê Kaygusuz Abdalî tewr tay 150 serrî, belkî zêdetir wext badê mergê ci ameyê nuştiş. Zerfê 150 serrî yan zî vêşêr wext de zaf çî vurîyenê. La çîyo muhtemel eno yo, tayê şiîrê ke aîdê şaîrî nîyê zî nîsbetê ci biyê. Çimkî eno çî mîyanê heme miletan de semedê zafê şaîran biyo. 

Eno yew. Yê diyin, eynî ca de malumatêko wina zî viyareno: “Melamîyanê Bayramî ra mensûbanê Sarban Ahmedî ra Vîzelî Alaeddînî (m. 970/1563) zî şiîranê xwu de mexlesê Kaygusuzî şixulnayo. Abdülbaki Gölpınarlı bale anceno ser û vano muhtemel o ke şiîrê enê her di şaîran bikerê têmîyan û îşaret keno ke yewinî mexlesê Kaygusuz Abdal, diyinî mexlesê Kaygusuzî şixulnayo û muhtewaya şiîranê înan yewbînî ra ciya ya.” 

Yanî yewna merdimo ke teqrîben 120 serrî badê Kaygusuz Abdalî ciwîyayo zî mexlesê Kaygusuzî şixulnayo coka beno ke şiîrê her di şaîran bikerê têmîyan. Labelê ma enê her di nuqatayan hesab nêkerin, yew peymo hîna sehîh esto ke ma fam kenê çaraneyo ke nameyê “Zaza” tede viyareno yê Kaygusuz Abdalî nîyo. Peymê ma ziwan o; wexto ke merdim hetê ziwanî ra ewnîyeno, zaf eşkera aseno, ziwanê şiîra ke tede nameyê “Zaza” viyareno tirkîya ewro ya, tirkîya sesera 14. nîya. 

Ma temamê şiîre bidin ke wa mesela baş fam bibo:

SATARIM

Dünya geçimiçün gam mı çekerim
Vâfir bostan eker, kabak satarım

Giderim Yaprakl’ıya alırım tosun
Öğrenmiş olmazsa acemi bulsun
Müşteri gelince semizce bulsun
Bazı bilmezlere torlak satarım

Atmaca beslerim şahine nisbet
Alır mâhir beyler, ona ne minnet
Birini bir ata veririm elbet
Bazı ahmaklara çaylak satarım

Baktım ki kesede kalmadı para
Tellalık ederim, durmam avara

Pazarbaşı koymaz ise pazara
Çıkar kenarlarda maşlak satarım

Çıkarım çarşıya bir at alırım
Beslemesin pek kolay bilirim
Parası çok şaşkın adam bulurum
Eyerini soyar da çıplak satarım

Demirci olurum, günler kısalsın
Gün kârım ucu yabanda kalsın
Beş kuruşa birin yalvaran alsın
Irgatlara keskin orak satarım

Eğer bu sene çıkar isem yaza
Toplayım bir parça Gürcü, Abaza
Elime geçerse on kadar Zaza
Yolar sakalını kavlak satarım

Attariye layık mutaf düzerim
Bir kutunun derununa bezerim
Şehirlerde durmam, köyde gezerim
Abanoz ağacına tarak satarım

Sen kusura bakma Hoca fakı
Söylersin yalanı, unuttun Hakk’ı
Gider Rum düğüne, alırım çakı
Gezerim köylerde bıçak satarım

Bir çift öküz alırım hasıl kelâm
İrençbere de lâzımdır vesselâm
Bir kanlısı on parayadır tamam
Günde beş on kanlı çorap satarım

KAYGUSUZ’um harceyledim varımı
Bu günü koyup kayırma yarını
Çok söylüyon sen kesmezsin dilini
Kalkar da ağzına şaplak satarım[2]

Seke aseno, ena şiîre de nameyê Hoca fakı viyareno, la mexlesê şairî Kaygusuz o. Seke Abdülbaki Gölpınarlı îşaret kerdo, Kaygusuz Abdalî mexlesê xwu tim sey "Kaygusuz Abdal" şixulnayo. La wina aseno ke sewbîna şaîran mexlesê "Kaygusuz" şixulnayo. Coka merdim eşkeno zaf bi rehetî vajo ke Kaygusuz Abdalî bin ra nameyê "Zaza" şiîra xwu de nêşixulnaya. 

Nika tiya ma yew şiîra Kaygusuz Abdalî neqil bikin û bala xwu bidin ziwanê her di şiîran ser:

’Aşık oldum zangadak
Irlayuban fingedek
Yârum öğütler beni
Yanramagıl bangadak

Yârun severse seni
Sen dahi sevgil anı
Lutf-ıla soyle yâre
Söylemegil vangadak

Yâr-ıla otururken
Ağyar gelse katuna
Kendüzüni ağır dut
Durugelme dangadak

Gördüm yârum oturur
Cin ü Hıtay elinde
Yârum anda ben bunda
Tapu kıldum zengedek

Yârum Urum elinde
Benem Şiraz şehrinde
Arkıncacık söylerem
Şive-y-ile cingedek

Yâre işaret eyledüm
Remiz-ile söyledüm
Bir taşcagız atmışam
Sapan-ıla fingedek

’Işkıla hemdem oldum
Mesih ü Meryem oldum
Çal ahi eyit begüm
’Aklıcagum kangadak

’Işkun-ıla fâş oldum
Yolunda tırâş oldum
Melamet dümbecegin
Kakıvirdüm dümbedek

Lutf u ihsan eylegil
Yâre eyi söylegil
’Işkunun denizine
Ben de düşdüm cumbadak

Ben yârun mahallesin
Yöreneydüm dembedem
Agyar görüp ürmese
Kopek gibi fengedek

Kaygusuz Abdal’ı gör
’Işk-ıla oldugiçün
'Aklı deryâdur anun
Kendüzi nihekkidek[3]

Neke tenya ena şiîre, merdim eşkeno heme şiîranê Kaygusuz Abdalî bi a şiîra ke nameyê “Zaza” tede viyareno bido têver, muqayese bikero. Netîce de bi her hawayî aseno ke a şiîra ke Cahit Öztelli antolojîyê şiîranê bektaşîyan “Bektaşi Gülleri” de nîsbetê Kaygusuz Abdalî kerda, şiîra Kaygusuz Abdalî nîya. 

Şiîre yê Kaygusuz Abdalî bo yan nêbo se beno, çira ma rê muhîm o? Çimkî tesbît beno ke tarîx de ena çekuya “Zaza” semedê ma kirdan reya verîne key ameya şixulnayiş. Ma zanê ke reya verîne Ewlîya Çelebî (1611-1678) şixulnaya. Mabeynê mergê Kaygusuz Abdalî û Ewlîya Çelebî de qasê 234 serrî wext esto.

___________

[1] Cahit Öztelli, Bektaşi Gülleri, İstanbul, 1985, r. 334, Neqilkerdox: Malmîsanij, Kırd, Kırmanc, Dımıli ve Zaza Kürtleri, Deng Yayınları, Îstanbul, 1996, r. 23 
Malmîsanij nuşteyê xwu de wina vano: "Zazalardan açıkça sözeden eski metinlerden biri, 15. yüzyıl Türk halk şairlerinden Kaygusuz Abdal'a ait olan şu dörtlüktür." Labelê seke mexles ra zî diyar beno, eleqeyê Kaygusuz Abdalî bi ena şiîre çinê yo.

[2] Cahit Öztelli, Bektaşî-Alevî Şiirleri Antolojisi: Bektaşi Gülleri, Özgür Yayınları, 3. Baskı, İstanbul, 1997, r. 333-334

[3] Divan, Mar., v. 296b; İst. Belediye Ktp. O. Ergin, Bl. nu; 663, r. 225. / Neqilkerdox: Prof. Dr. Abdurrahman Güzel, Kaygusuz Abdal (Alâaddin, Gaybî), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981, r. 213

Mînyaturê Kaygusuz Abdalî ke Levnî yew mînyaturê kanî ver ra kopya kerdo (TSMK, Hazine, Albüm, nr. 2164, vr. 22b)