Derheqê têkilîya farsan û kurdan de notêk!
Xuroş (Kyros) birayê şahê persan Artakserkes-II'yî hîna zaf mintîqeyê Ege ra leşkeran arêdano, artêşe nano pêra û bi nîyetê ke birayê xwu text ra biyaro war û cayê ey de ronişo, ver bi Mezopotamyaya cêrine keweno rayîr. Miyanê artêşa ey de des hezarî ra vêşêr yûnanî zî estê. Miyanê yûnanan de telebeyê Sokratesî Ksenophono Atînayij (ÎV: 430-355) zî esto. Nîyetê Ksenophonî hîna zaf eno yo ke welatan ra bigeyro û yew kitab binuso. Ena raywanîya ke Îsayî ra ver serranê 400-401 de pancês aşmî dewam kena de rojane tim notan gêno û kitabê xwu Anabasisî nuseno. Tirkî enê kitabî ra vanê "Onbinlerin Dönüşü"
Xuroş yew qumandano ciwan, cesûr û adil o. Miyanê şarî û eskeran de xwu dano heskerdiş, çi heyf, gama ke artêşa ey û artêşa şahî danê pêro, şanso xirab, şer de kişîyeno. La leşkerê artêşa yûnanan ser kewenê. Badê kişiyayişê Xuroşî wazenê ageyrê welatê xwu Yûnanîstan. Labelê mabeynê royanê Dîcle û Feratî de, welatêko xerîb de asê manenê.
Wexto ke ameyê, derûdorê Îzmîrî ra, Qonya, Adena, Antakya ser o vîyartê Sûrîye, uca royê Feratî ra vîyartê hetê rojhelatî û ver û verê royî ro acêr şîyê Babîl. La badê şerî, royê Feratî ke vîyer nêdano û tersê êrîşê artêşa şahî ra êdî nêeşkayê eynî rayîr ra ageyrê, coka verê xwu dayo bakur, acor ameyê. Koyanê Kurdistanî ro, rojawanê Gola Wanî ro, acor, hetê Serhedî ser şinê resenê Trabzon. Uca ra qismêk bi gemîyan qismêk zî peyatî qeraxê Deryayê Siyayî teqîb kenê, şinê Îstanbul ra vîyarenê hetê Trakya. Uca ra zî ageyrenê, Boxazê Çenaqele ro acêr yenê resenê welatê xwu.
Rayîrê ageyrayişî heme bi pêrodayiş viyareno; kamcîn welat ra viyarenê, şarê ucayî terseno ke artêşa yûnanan zerar bido welatê înan coka tim înan de danê pêro. Bi eno qeyde raywanîya înan zaf meşaqetin viyarena.
Kitabê Ksenophonî Anabasis ke behsê ena raywanî keno esas hewt kitabanê qijekan ra yeno meydan, her kitab zî xwu miyan de qisim bi qisim cîya beno. Sernuşteyê her qismî goreyê bîyenanê ke do qisey bibê ameyo namekerdiş. Û destpêkê her kitabî de xulaseyêko kilmek yê hetanî ê qismî esto.
Ksenophon kitabê hîrêyin de behsê "kardukh"an keno. Zafê tarîxnasan vanê mileto ke Ksenophon înan ra vano "kardukh", kurd ê. Ksenophon vano "… enê şarî koyan de meskûn ê, zaf şerkar ê, û girêdayeyê şahî nîyê. Heta ke vanê, verê cû şahî 120 hezarî leşkeran ra yew artêşe naya piro, şirawita welatê înan ser, la tek yew kes ci ra apey nêameyo. Ancî zî kardukhî satrapo ke deştan îdare keno dir aşt ê; miyanê her di welatan de têkilî esta." (r. 111)
Helbet kitab de bi eno qeyde hetê tarîxî ra, hetê îlmê leşkerî ra, ancî derheqê miletanê ê wextî de melumatê zaf muhîmî estê. La çiyo tewr muhîm ke bala mi ant, nuştoxîya Ksenophonî ya. Tiya ra 2400 serrî verê cû, dewrê antîkî de, bi ziwanêko zaf fesîh, zelal, sade û heriknaye nuşto. Destpêk ra hetanî peynî her çî wina bidetay teswîr kerdo ke merdim xwu ê wextî de, seferê înan de hîs keno. La ganî merdim enê zî teqdîr bikero ke zaf rindek tercume biyo.
Yewna çiyo muhîm ke Anabasis de bala mi ant, hîsîyatê mîlî yo. Artêşa yûnanan de dades hezarî leşkerî, xizmetkarî, cinî û esîrî estê. Babîl ra danê piro, koyan ra, hende welatan ser de, miyanê zaf miletan ra vîyarenê la yewîya xwu ra, hîsîyat û xirûrê xwu yê mîlî ra nêvîyarenê. Bi dîsplînêko muazem hereket kenê, hetanî Pontos û uca ra zî bi mintîqeyê Ege pîya şinê. Cenazayanê xwu waro nêverdanê, bi merasîm defin kenê. Eke niqikêk zî nefes tede bibo, ancî birîndaranê xwu gênê we benê.
Gama ke artêşa yûnanan wazena ageyro welatê xwu, tabî artêşa persan zî cesaret nêkena rasterast înan dir şer bikero coka her di hetî xwu miyan de peymane nanê ro û sond wanenê ke eleqeyê yewbînan nêkerê, derûdor texrîb nêkerê. La qumandanê artêşa persan Tissaphernes bi feknermî û dostanî seba werdê xatirwaştişî generalan û qumandaranê artêşa yûnanan wesêneno xeyma xwu û bi bêbextîye înan dano kiştiş. Badê ke artêşa yûnanan bi eno qeyde bêsere manena, leşkerî xwu miyan de şêwirîyenê, peynî de Ksenophon, Khirisophos û Kleanorî sey qumandaran tesbît kenê û rayîrê xwu ra dewam kenê.
Eynî bi eno qayde bêbextîya farsan çend rey bi ma kurdan zî bîya. Mesela, qismê pancin yê Şerefnameyî de Şerefxan behs keno. Gama ke hukimdar û mîreyê kurdan şinê zîyaretîya Şah Îsmaîlî, şinê Tebrîz, Şah Îsmaîl hemîne meymanî de bi bêbextîye dano tepîştiş. Înan ra tena Xelîl bîn Melîk Silêman sax feletîyeno. (Şerefname, r. 201)
Dewleta farsan 1928 de efû vejena, xebere şirawena Simko Axayê Şikakî rê, soz dana ci û wazena tey werê bêro. Simko û peyayê xwu 1930 de bi asparî şinê Tebrîz, hukmatê farsan bi merasîmê resmî înan qebûl keno. La meymanî de bi bêbextîye Simkoyî û lajê ci Xusrewî kişenê, cesedê înan benê Urmîye de dar de kenê.
Farsan eynî bi enê metodê bêbextîye, roja 13 temûz 1989 de Wîyana de serekê kurdan Dr. Ebdurehman Qasimlo û hevalê ey werdî ser o qetil kerdî. Ancî Dr. Sadiq Şerefkendî û hîrê hevalê ey zî roja 17 eylul 1992 de Berlîn de bi eynî bêbextî şehîd kerdî.
Mi gama ke Anabasis wend, mi bawer kerd ke eno xûyê farsan tarîx ra wina dewam kerdo. Yew qala verînanê ma esta, vanê "Damare vindî nêbena!"
Xuroş yew qumandano ciwan, cesûr û adil o. Miyanê şarî û eskeran de xwu dano heskerdiş, çi heyf, gama ke artêşa ey û artêşa şahî danê pêro, şanso xirab, şer de kişîyeno. La leşkerê artêşa yûnanan ser kewenê. Badê kişiyayişê Xuroşî wazenê ageyrê welatê xwu Yûnanîstan. Labelê mabeynê royanê Dîcle û Feratî de, welatêko xerîb de asê manenê.
Wexto ke ameyê, derûdorê Îzmîrî ra, Qonya, Adena, Antakya ser o vîyartê Sûrîye, uca royê Feratî ra vîyartê hetê rojhelatî û ver û verê royî ro acêr şîyê Babîl. La badê şerî, royê Feratî ke vîyer nêdano û tersê êrîşê artêşa şahî ra êdî nêeşkayê eynî rayîr ra ageyrê, coka verê xwu dayo bakur, acor ameyê. Koyanê Kurdistanî ro, rojawanê Gola Wanî ro, acor, hetê Serhedî ser şinê resenê Trabzon. Uca ra qismêk bi gemîyan qismêk zî peyatî qeraxê Deryayê Siyayî teqîb kenê, şinê Îstanbul ra vîyarenê hetê Trakya. Uca ra zî ageyrenê, Boxazê Çenaqele ro acêr yenê resenê welatê xwu.
Rayîrê ageyrayişî heme bi pêrodayiş viyareno; kamcîn welat ra viyarenê, şarê ucayî terseno ke artêşa yûnanan zerar bido welatê înan coka tim înan de danê pêro. Bi eno qeyde raywanîya înan zaf meşaqetin viyarena.
Kitabê Ksenophonî Anabasis ke behsê ena raywanî keno esas hewt kitabanê qijekan ra yeno meydan, her kitab zî xwu miyan de qisim bi qisim cîya beno. Sernuşteyê her qismî goreyê bîyenanê ke do qisey bibê ameyo namekerdiş. Û destpêkê her kitabî de xulaseyêko kilmek yê hetanî ê qismî esto.
Ksenophon kitabê hîrêyin de behsê "kardukh"an keno. Zafê tarîxnasan vanê mileto ke Ksenophon înan ra vano "kardukh", kurd ê. Ksenophon vano "… enê şarî koyan de meskûn ê, zaf şerkar ê, û girêdayeyê şahî nîyê. Heta ke vanê, verê cû şahî 120 hezarî leşkeran ra yew artêşe naya piro, şirawita welatê înan ser, la tek yew kes ci ra apey nêameyo. Ancî zî kardukhî satrapo ke deştan îdare keno dir aşt ê; miyanê her di welatan de têkilî esta." (r. 111)
Helbet kitab de bi eno qeyde hetê tarîxî ra, hetê îlmê leşkerî ra, ancî derheqê miletanê ê wextî de melumatê zaf muhîmî estê. La çiyo tewr muhîm ke bala mi ant, nuştoxîya Ksenophonî ya. Tiya ra 2400 serrî verê cû, dewrê antîkî de, bi ziwanêko zaf fesîh, zelal, sade û heriknaye nuşto. Destpêk ra hetanî peynî her çî wina bidetay teswîr kerdo ke merdim xwu ê wextî de, seferê înan de hîs keno. La ganî merdim enê zî teqdîr bikero ke zaf rindek tercume biyo.
Yewna çiyo muhîm ke Anabasis de bala mi ant, hîsîyatê mîlî yo. Artêşa yûnanan de dades hezarî leşkerî, xizmetkarî, cinî û esîrî estê. Babîl ra danê piro, koyan ra, hende welatan ser de, miyanê zaf miletan ra vîyarenê la yewîya xwu ra, hîsîyat û xirûrê xwu yê mîlî ra nêvîyarenê. Bi dîsplînêko muazem hereket kenê, hetanî Pontos û uca ra zî bi mintîqeyê Ege pîya şinê. Cenazayanê xwu waro nêverdanê, bi merasîm defin kenê. Eke niqikêk zî nefes tede bibo, ancî birîndaranê xwu gênê we benê.
Gama ke artêşa yûnanan wazena ageyro welatê xwu, tabî artêşa persan zî cesaret nêkena rasterast înan dir şer bikero coka her di hetî xwu miyan de peymane nanê ro û sond wanenê ke eleqeyê yewbînan nêkerê, derûdor texrîb nêkerê. La qumandanê artêşa persan Tissaphernes bi feknermî û dostanî seba werdê xatirwaştişî generalan û qumandaranê artêşa yûnanan wesêneno xeyma xwu û bi bêbextîye înan dano kiştiş. Badê ke artêşa yûnanan bi eno qeyde bêsere manena, leşkerî xwu miyan de şêwirîyenê, peynî de Ksenophon, Khirisophos û Kleanorî sey qumandaran tesbît kenê û rayîrê xwu ra dewam kenê.
Eynî bi eno qayde bêbextîya farsan çend rey bi ma kurdan zî bîya. Mesela, qismê pancin yê Şerefnameyî de Şerefxan behs keno. Gama ke hukimdar û mîreyê kurdan şinê zîyaretîya Şah Îsmaîlî, şinê Tebrîz, Şah Îsmaîl hemîne meymanî de bi bêbextîye dano tepîştiş. Înan ra tena Xelîl bîn Melîk Silêman sax feletîyeno. (Şerefname, r. 201)
Dewleta farsan 1928 de efû vejena, xebere şirawena Simko Axayê Şikakî rê, soz dana ci û wazena tey werê bêro. Simko û peyayê xwu 1930 de bi asparî şinê Tebrîz, hukmatê farsan bi merasîmê resmî înan qebûl keno. La meymanî de bi bêbextîye Simkoyî û lajê ci Xusrewî kişenê, cesedê înan benê Urmîye de dar de kenê.
Farsan eynî bi enê metodê bêbextîye, roja 13 temûz 1989 de Wîyana de serekê kurdan Dr. Ebdurehman Qasimlo û hevalê ey werdî ser o qetil kerdî. Ancî Dr. Sadiq Şerefkendî û hîrê hevalê ey zî roja 17 eylul 1992 de Berlîn de bi eynî bêbextî şehîd kerdî.
Mi gama ke Anabasis wend, mi bawer kerd ke eno xûyê farsan tarîx ra wina dewam kerdo. Yew qala verînanê ma esta, vanê "Damare vindî nêbena!"
Yorumlar
Yorum Gönder