Cayo rastîn yê Eshabê Kehfî

Qiseya “Eshabê Kehfî” yan zî seke mesîhî vanê, “Hewtê Rakewteyî”, mîyanê alemê mislimanan û mesîhîyan de zaf namdar a. Derheqê cayê Eshabê Kehfî ke Quran de, sûreya Kehfî de, ayeta 9. ra hetanî ayeta 25. behs beno, verî ra fikrê muxtelifî estê.

Koyê Reqîmî ke sîneyê ci de Şikefta Eshabê Kehfî asena

Ena meqale de ma do bi delîlanê sabîtan û bi teferuat cayo ke tewr nizdîyê rastîye yo nîşan bidin.

Sûreya Kehfî (sûreya 18.) yê Quranî, ayeta 9. ra hetanî ayeta 25. wina ya:

(9) Gelo to va qey Eshabê Kehf û Reqîm ayetanê ma yê ecêban ra yê? (10) Gama ke xortan xwu resna bi şikefte, va: “Homayê ma! Hetê xwu ra rehmetêk bide û ena tengîye de çareyêk peyda bike.” (11) Ma zî perde ant goşanê înan ser, şikefte de bi serran ê kerdî hewn. (12) Dima, ma ê kerdî aya ke ma bizanin her di şêligan ra kamcîn başêr zano ke çiqas hewn de mendê. (13) Ma do qiseya înan bi hawayêko rast to rê qal bikin: Ê çend xortî bî, bi Homayê xwu bawer bî. Ma zî hîdayetê înan zêdna. (14) Ma zerrîyê înan kerdîbî yew zerrî, gama ke wuriştî û va, “Homayê ma Homayê erd û asmînan o. Ey ra teber ma kesî nêkenê îlah, eke wina nêbo, do vateyê ma bêmana bo.” (15) Enê miletê ma ey ra teber xwu rê homayî dîyê. De wa homayîya înan rê zî delîlêk binawnayne! Ê ke vera Homayî zûran kenê ra zalimêr kam esto? (16) [Mîyanê înan ra yewî wina vatibi] “Seba ke şima xwu înan ra û ê ke Homayî ra teber çiyan rê îbadet kenê ra abirnayo, qet nêbo xwu biresnê yew şikefte ke wa Homayê şima rehmetê xwu ra hîrayîyêk bido, karê şima rast û asan bikero.” (17) Ey Muhemmed! Eke to bala xwu bidayne, ti do bidîyêne, gama ke roj akewtêne ginayne hetê rastê şikefte ro, gama ke şiyêne awan zî hetê çepî ra meqesêk dayne înan ro û viyartêne. Ê cayêko hîra yê şikefte de bî. Eno mucîzeyanê Homayî ra yo. Homa hîdayet bido kamî, hanî yo, o resayo bi heqî; kamî hîdayet ra bêpahr bikero, êdî tu dostêk nêvîneno ke rayirê rastî binawno ey. (18) Yew zî eno yo ke, to ê şikefte de bidîyêne, ti do bivatêne qey hewn de nîyê. Labelê ê hewn de bî. Ma ê hetê rastî û çepî ser qelibnayne. Kutikê înan zî mîyanê berî de, her di lingê xwu yê verînî ro ver derg kerdibî. Eke to ê bidîyêne, bê ke to xwu dima biewnîyayne, ti do biremayne û do zerrîya to ters ra bibîyêne pirr. (19) Senî ke ma ê sey yew mucîze kerdî hewn, eynî winî, ma ê hewn ra weriznayî ke wa yewbînî ra bipersê. Înan ra vatoxêk wina va: “Şima [çiqas] hewn de mendî?” [Taykine] va: “Ma rojêk yan zî helêk mendê.” [Taykine zî] wina va: “Rebê ma başêr zano ke ma çiqas mendê. Nika şima yewî bi enê pereyê xwu yê sîmî bişirawê şaristan, wa biewnîyo, kamcîn werd hîna pank o, wa ey ra şima rê erzaq biyaro. Û wa zaf bihemet bo, kesî bi şima nêhesno. (20) Çimkî miletê şaristanî şima biqefelno, muheqeq yan do şima bi kerrayan bikşo yan zî do şima biberê dînê xwu ser, o wext şima dinya û axret de caran nêresenê xelasîye.” (21) Ma însanî înan ra xeberdar kerdî, seba ke ê bizanê, badê mergî ganebîyayiş esto û roja qîyametî ra şibhe nêkerê, bi enê şeklî, ma ê bi şarê şaristanî dayî dîyayiş. Înanê ke ê şikefte de dîbî, mîyanê xwu de minaqeşe kerd. Va: “Banêk [dêreyêk] înan ser o awan bikerê. Homayê înan hîna baş bi înan zano.” Bawermendê ke bi vatişê xwu serkewtibî, va: “Muheqeq ma do înan ser o mizgetêk awan bikin.” (22) Ê ke hûmara eshabê Kehfî ra kewnê îxtîlaf ra tayê do vajê, “Ê hîrê kes ê, yê çarin kutikê înan o.” Tayê bînî zî do vajê “Ê panc kes ê, yê şeşin kutikê înan o.” Her di zî derheqê çiyo ke nîno zanayiş de texmîn kenê. [Tayê zî] do vajê “Ê hewt kes ê, yê heştin kutikê înan o.” Ti zî vaje, “Homayê mi hîna baş bi hûmara înan zano.” Zaf tay kesî bi înan zanê. Eno semed ra, derheqê înan de, enê malumatê ke eşkera biyê ra teber mekewe miyanê munaqeşeyêk û derheqê înan de tu kesî ra çîyêk meperse! (23-24) Hetanî ke ti nêvajî “Homa hesbikero” mevaje “ez o siba filan karî bikerî.” Gama ke to kerd xwu vîr ra, Homayî biyare vîrê xwu û vaje “Ez hêvî kena ke Homayê mi do mi biresno rastîye.” (25) Ê şikefte de bi qasê hîrê sey serrî mendê û new serrî zî ser o zêdnayê.

Bi hesabê teqwîmê rûmî roja 15 gulane şar şino Şikefta Eshabûl Kehfî ziyaret keno

Seke enê ayetanê ke ma cor neql kerdî ra zî aseno, seba ke însanî ganebîyayişê badê mergî ra bawer bikerê, Homayî ena bîyene sey delîlêkê madî nîşanê beşerîyetî daya û Quranî zî bi enê ayetan bale anta ena babete ser. Eke wina yo, a game ena bîyene rîyê erdî ser o cayêko belîkerde de qewimîyaya. Hetta ke enê ayetanê corinan ra, ya 17. de şeklo madî yê ena şikefte zî tarîf beno la nêvajîyeno ke ena şikefte ha kamca.

Hetanî nika derheqê cayê Eshabê kehfî de 33 cayî nîşan diyayê.1 Enê cayan ra 5 hebî miyanê sînorê Tirkîyeya ewroyî de yê:

1.Licê, 2.Tarsûs, 3.Afşîn, 4.Efes û 5.Eskîşehîr.2

Miyanê nînan ra, enê wextî de, cayo ke tewr zaf şinasîyêno, cayo ke şar hîna zaf şino ser, Tarsûs o.

Cîhan de zî cayê ke hîna zêde îdîa beno ke Eshabê Kehf uca yo, enê ca yê:

1.Efxanîstan: Gama ke merdim şaristanê Kabulî ra şino Bamyan, rayîrî ser o, cayo ke ci ra vanê Upîyan de mezelêko zaf rewîn ê welîyêk esto. Vanê kesê ke kutikê harî ê gazkerdê, anê ena zîyarete ser û Qitmîro ke kutikê embazanê şikefte (eshabê kehfî) yo ra ardim wazenê. L. Masignon (1883-1962) ke zanayanê fransizan ra yew o, cigêrayişê xwu de qal keno ke bakûrê Efxanîstanî de şaristanê Meymene de seba xatirê Eshabê Kehfî mizgetêk ameya viraştiş.

2.Cezayîr: Başûrê Cezayîrî de şaristanê Setîfî ser o dewêka bi nameyê N’xaws ke 88 km başûrê Setîfî de ya, hewt hebî mezelî û verê înan de zî yew mezelo qijek esto. Bawer kenê ke enê mezelî mezelê “Hewtê Rakewteyan” û kutikê înan ê. Hewna, dewêka bi nameyê Îqcan (Xoycel) yê Setîfî ke bi qasê 12-13 km başûrê rojhelatê ey de ya, “Hewtê Rakewteyî” uca zî nîşan diyayê.

3.Tirkîstanê Rojhelatî: Enê welatî de, qasê 75 km rojhelatê Tûrfanî de, cayo ke ci ra Toyok vajîyêno de şikeftêk esta û verpalê ena şikefte de zî mizgetêk esta. Ena şikefte û mizget bi nameyê Eshabê Kehfî şinasîyenê. Xirbeyê şaristanê Çoku ke bi qasê 30 km rojawanê Toku de yê, wina qebûl kenê ke uca şaristanê Apsus yan zî Deqyanûsî yo.

4.Spanya: Nizdîyê şaristanê namdarî Girnata de mintîqeyê dewa bi nameyê Loşa de şikeftêk esta. Ena şikefte de tayê cesedî û esteyê kutikêk ameyê diyasiş. Enê ra şarê ê doran bawer keno ke ê eshabê kehfî yê. Serra 504 a Hîcrî (Mîladî: 1110-1111) ra nat enê halî de biyê. Înan ser o dêreyêk û nizdîyê înan de zî bînayêk ke zemanê romayîyan ra menda estbiyê. Nînan ra vanê “Reqîm”. Hewna, nizdîyê Girnata de tayê xirbeyê rewînî estê ke vanê uca zî şaristanê Deqyanûsî yo.

5.Misir: Qahîre de, a şikefta ke koyê Muqedemî de ya, dewrê Fatimîyan de (seserrê 10. û 11.) sey şikefta Eshabê Kehfî qebûl biya. Eno semed ra, ena şikefte kerda sey yew tirbe û hetê corê aye de zî kitabeyêk nuşto.

6.Sûrîye: Şam de mintîqeyê bi nameyê Bealka de nizdîyê dewa bi nameyê Husban de şikeftêk esta. Hetê tayê nuştoxan ra îdîa biyo ke a şikefta Eshabê Kehfî ya. Miyanê şaristanê Şamî de mizgetêk ro ena şikefte îzafe biya. Seserra 16. de qal biyo ke uca şikeftêk estbîya û nameyê aye zî “Kehfî Cibrîl (Şikefta Cîbrîlî)” biya. Ena rey seserra 17. de yan zî badê pey, şikefta Cibrîlî bi şikefta Eshabê Kehfî îsnad biya û uca mizgetêk daya viraştiş.

7.Urdun: Qasê nîm km nizdîyê Ammanî de şikeftêk estbîya ke seserra 10. de bi nameyê “Er-Reqîm” şinasîyaya.3

Kerreyo ke şikefte tede ya

Cayêko wina pîroz kamcîn welat de bo, uca şiyayiş û ameyişê merdiman zêde beno, hertim beno cayêko cazîb ke merdimî xwu ro ci bigîrê. Cayêko winasî de bazar (herînayiş û rotiş) virazîyeno. Hetê dînî ra cayêko wina muhîm qudsîyet dano ê welatî. Eno çî zî berê rantêkê madî akenê û prestîjêko manewî seba şarê ê welatî xwu dir anê. Enê ra her cayo ke şikeftêka winasî estbîya, pêşengê cematî û zanayeyê ê welatî wuriştê zerrî ra û bi hewes propaganda kerda ke o ca cayo rastîn yê Eshabê Kehfî yo. Delîlê serekeyî ke biyê îsbatê cayê Eshabê Kehfî, seke Qurano kerîm de tarîf beno, drûvê şikefte yo. Yanî, cayê ke vanê Eshabê Kehf o, zafane şeklê şikefte sey delîl nîşan danê. Labelê eke delîl tenya eno bo, îhtîmalêko pîl, neke tena 33, beno ke bi seyan şikeftê ke verê înan ro başûr o, rîyê ena dinya de estbê. Nimûne, enê serranê peyînan de îdîa bi ke şikefta Eshabê Kehfî Nexçîvan de ya.4 Labelê çi gama ke merdim baş bala xwu bido ena mesela ser, do bivîno ke seba îsbatkerdişê cayê Eshabê Kehfî tenya eno delîl qîm nêkeno. Çimkî ena mesela meseleyêka komplîke ya. Ganî bi hemeyê mutemmîmatan û komplîkasyonê xwu bi hawayêko tekuz bêro roşnkerdiş.

Şikefta Eshabê Kehfî ya ke Licê de ya, ena mesela de bi hawayêko komplîke xwu nawnena. Sere de, ê her hîrê qiseyê ke derheqê Eshabê kehfî de qisey benê, yanî; 1.Eshabê Kehf û mutemmîmatê xo, 2.Qiseya Mûsa û Xizirî, 3.Qiseya Zilqarneynî enê mintîqeyî de bi delîlanê xwu yê madîyan û bi hawayêko tekuz estê. Û heme delîlê ke netîceyê ena mesela ra xuliqîyenê û paştgirîyêka tekuze danê estbîyena Eshabê Kehfî, enê mintîqeyî de nika bi hawayêko zindî estê.

Koyê Raqimî de fekê Şikefta Eshabul Kehfî

Şikefta Eshabê Kehfî bi qasê 15 km merkezê Licê ra hetê başûrê rojawanî ser, koyê Reqîmî de (berzî: 1516 m), bi nameyêna, koyê Sadulkafî de, peyê dewa Dêrqamî de ya. Eno ko, paftayanê xerîteyê “Mudirîyetê Pêroyî yê Xerîtekarîya Tirkîya (Harita Genel Müdürlüğü)” de sey “Eshab-i Kehf Dagi (Koyê Eshabê Kehfî)” name biyo. Tayê eseran de zî sey “Koyê Reqîmî” nusîyayo. Hesen Hîşyar Serdî, -dewa Serdê cêrê dewa Dêrqamî de ya- kitabê xwu de vano, “Girê Dêrqamî”.5 Labelê serra 1977 de dewlete nameyê enê koyî vurnayo kerdo “İnceburun Dağı”.6 Ena lebata namevurnayişî tam ro polîtîkaya dewlete ya vera kurdan û Kurdîstanî de kewena.

Badê ronayişê komara Tirkîya, seba ke polîtîkaya dewlete bingeyê nîjadperestîya tirkîtîye ser o ronîyaya, coka kamca cayêko tarîxî welatê kurdan de estbiyo, ameyo texrîbkerdiş. Nimûne, ê nuşteyê qralanê asûrîyan Tiglatpleser-I (Îsayî ra ver: 1116-1090) û Salmanasor-III (Îsayî ra ver: 859-825) ke rîyê kerreyê şikeftanê Birqlênî ser o ameyê kendiş, hetê mufetişê umûmî Abidin Özmenî ra ke hetê Mistefa Kemalî ra tayîn biyo û serranê 1930î de Diyarbekir de bi selahîyetêko bêsînor îdarekerîya Kurdîstanê bakurî kerda ra texrîb biyê.7 Bi eno qeyde, rîyê hesasîyetê nîjadperestîya tirkîtîye ra ke ena nîjadperestî zemînê dişmenîya kurdan ser o ronîyaya, cayo rastîn yê Eshabê Kehfî zî bi şaranê teberê enê mintîqeyî dayo vîrî ra kerdiş û hertim propaganda kerda ke enê cayî rê alternatîfan peyda bikerê. Nimûne, gama ke şarê qezaya Afşînî waşt ke a şikefta nizdîyê Afşînî de sey cayê Eshabê Kehfî nîşan bido, dezgeyanê dewlete dereceyêko berz de eleqe nîşan da, va, Eshabê Kehf Tarsûs û Efes de zî estê la qet behsê ena şikefta ke Licê de ya nêkerd.8

Eno cayo pîroz ke hezaran serrî ra nat enê welatî de sey Eshabê Kehfî şinasîyeno, nika miyanê şarê mintîqeyî de bi nameyê “Sadulkaf” yeno namekerdiş. Çekuya “Eshabul-Kehf”î ziwanê şarî de vurîyaya, xwu kerdo sivik, biya sey “Sadulkaf”. Şarê mintîqeyî hezaran serran ra nat hertim eleqeyêko germ nîşanê ena şikefte dayo û hema zî dano. Zemanêko gelek rewîn ra hetanî nika şarê mintîqeyî bi hesabê teqwîmê rûmî her roja 15ê gulane bi komelî şino ena şikefte ser û zîyaret keno. Îhtîmalêko zaf pîl, roja ke enê hewt mîrzadeyî ena şikefte de hewn ra biyê aya ra nat eno edet tim dewam keno. Dûrê aqilî nîyo ke roja ayabîyayişê embazanê şikefte (Eshabê Kehfî) 15ê gulane bo. Enê ra roja 15ê gulane hema zî enê mintîqeyî de rojêka pîroze hesebîyena.

Seke hetê zafê mufesîr û cigêrayoxan ra zî qebûl beno9 Deqyanûs hem nameyê qehremanê mesela hem zî nameyê şaristanî yo ke ê hewt mîrzadeyî tede mendêne. Xirbe û vermendeyê enê şaristanî (Deqyanûs) nika deşta Fîsî de (vanê, çekuya Fîsî Efsûs ra yena) rayîrê Diyarbekir-Licê-Dara Hênî ser o, serê girêk de (berzî: 1110 m) ke mîyanê şarî de eno gir bi nameyê “Zarga Fîsî” name beno û qasê 18 km başûrê şaristanê Licê de yo, hema zî estê. Labelê dewleta tirkan şerê gerîlayan kerd behane û 2015 de tam cayê bajarê Deqyanûsî de garnîzonê eskerîya na ro û bajaro kan heme texrîb kerd.

Hesen Hîşyar Serdî kitabê xwu de enê xirbeyan wina tarîf keno: “… o şaristano ke Hurî-Bixud wayîrê ey bîy, Zarga Fîsî de bi qasê 10 km rocawanê dewa Serdê de koyêk ser o awan biyo. Vayê awe hema zî sey xwu yê, hetê rojawanê enê şaristanî de kerreyêka girde ser o sembolê hukimdarîye ameyo neqişnayiş. Kerreyêka eynî sey ena kerra bakurê dewa Serdê de diyarê Girê Dêrqamî de zî esta.”10

A şikefta ke koyê Reqîmî de ya û embazanê şikefte xwu te nimito, qasê 11 km hetê bakurê xirbe û vermendeyanê şaristanê Deqyanûsî de ya. Badê qewimîyayişê mesela, cayêkê nizdîyê şikefte de dêreyêk awan kerdo. Nameyê enê dêreyî “Dêreyê Reqîmî” yo. Zemanî dir name vurîyayo, biyo şenik û axir biyo “Dêrqam”. Nika bi enê nameyî dewêk cêrê ena şikefte de esta. (Goreyê hûmaritişê resmî yê serra 1970, ena dewe de 140 keye û 912 kesî estbîyê la goreyê hûmaritişê serra 2000î, bi mezrayanê xwu, pêro pîya 649 kesî tede estbîyê. Kêmîyayişê nifûsî dereceyê zordarîya dewleta Tirkîya ya Kurdîstanî ser o nîşan dano.)

Xirbe û vermendeyê şaristanê Deqyanûsî hetê şarê dewanê ê doran ra zî texrîb biyê, seba ke xwu rê pê banan virazê, kerreyê ucayî kiriştê berdê. Hewna bi nîyetê ke do defîna tede bivînê, zafê dêsan û banan raşanayê. Heto bîn ra, rîyê polîtîkaya dewleta Tirkîya ra ke ma cor de qal kerd, enê cayê tarîxî yê ke Kurdîstan de estê, heme bêwayir mendê. Cayê tarîxî yê winasî eke qestî nêrê texrîbkerdiş zî, çi gama ke wayirîye ro ci nêbo, eşkenê rewşa tebîetî ver zî birijîyê, raşanîyê. Herçiqas eno şaristan bi zanayiş bêwayir verdîyayo, hewna, vermendeyê dêsan û bedenê dorê şaristanî verî ke eskerîya tede garnîzon rono payanî ra bî. Tayê cayan de vayê awe, sarincî, mehsereyî, embar û kîlerê ke zinaran de ameyê kendiş yan zî binê erdî de viraştê estbî.

Deşta Fîsî: Bajarê Deqyanûsî destê çepî de serê ê pozê ke dorê ci maneno dêsê qela de bi. Nika tam uca garnîzonê eskerîya niyayo ro.

Seke ma va, şikefta Eshabê Kehfî koyê Reqîmî de ya. Eno ko corê dewa Dêrqamî de yo. Verê cû merdim bi diyarkewtişê kaşêkê tîkî eşkayne şiro bireso verê fekê şikefete la nika rayir virazîyayo û wesaîtî şinê hetanî nizdîyê ena şikefte.

Merdim palikanê ke zinarêkê tîkî de kenîyayê ra eşkeno şiro diyar û xwu biresno verê fekê şikefta ke înan xwu tede nimito. Şikefta Eshabê Kehfî zinar de kenîyaya. Zereyê şikefte de erd ra hetanî binê banî estûnêka yekpare zinar ra esta. Hetê rastê ena şikefte de qulêka hîra û xorîne esta. Gama ke leşkerê Deqyanûsî ro embazanê şikefte geyrayê, vanê înan xwu zereyê ena qule de nimito. Badê ke leşkeran ê nêdîyê, bi emrê Deqyanûsî fekê şikefte bi dês girewto ke ê zere de bimrê. Ena qula ke zereyê şikefta viraştîye de ya, nika bi kerran pirr biya, gêrîyaya. Zinaro yekpare yê serê şikefte tesîrê erdhejî ra şeqayo. Gelo a qule zî erdhej ra biya pirr yan seba ke merdimî piro nêşîyê war û tede vindî nêbê mexsûs hetê merdiman ra ameya girewtiş, tam fam nêbeno.

Nizdîyê şikefte de hetê rojhelatî de dêsê Dêreyê Reqîmî hetanî enê seranê peyînan zî estbi. La nika hetê şarê dewe ra mizgetêko hîrêoda herinda Dêreyê Reqîmî de awan biyo. Zereyê dêreyî de seba ke awe kom bibo, yew çalêka xorîne kenîyaya. Seba texlîyekerdişê awe gelek cayan de vayî erd de kenîyayê. Roja 15ê gulane awa ke zinar ra neselîyêna, yena a çale de kom bena. Şaro ke şino zîyaretîya Eshabê Kehfî, bawer keno ke ena awe pîroz a û bi kewçikan awe fir keno weno.

Rewşa şikefte manena tarîfo ke Quranî de beno: “… gama ke roj akewtêne, ginayne hetê rastê şikefte ro, gama ke şiyêne awan zî hetê çepî ra meqesêk dayne înan ro û viyartêne. Ê cayêko hîra yê şikefte de bî.” Tarîfo ke Quran de beno û şeklê şikefte tam yewbînan gênê.

Qasê 20 km hetê rojhelatê başurê Diyarbekirî de, bakurê royê Dîcle de, dewêka zaf rewêne ya bi nameyê Xizirîlyasî esta. Eke merdim xerîteyî ser o ena dewe ra dest pêbikero xetêka raste ya qasê 100 km derg başur ra ver bi bakur bianco, resena Şikefta Birqlênî. Ena şikefte serçimeyanê awa royê Dîcle ra yew a. Awêka zafe ya termale xorînîya ena şikefte ra vejîyena û bena serçimeyê royê Dîcle. Ena şikefte ra teber zî şikeftî corê aye de estê. Enê şikeftan ra vanê “Şikeftê Zilqarneynî”. Ena rey dewa Xizrîlyasî ra qasê 40 km hetê bakurî de, a xeta raste ke ver bi bakur ancîyaya ser o, miyanê dewa Mermer û Arpedresî de hênîyêk esto, ci ra vanê “Kanîxizir”. Kanîxizir ra qasê 30 km hetê bakurî de, a xeta raste ke ver bi bakûr ancîyaya ser o, bakurê dewa Fîsî de, diyarê deşta Fîsî de xirbeyê şaristanê Deqyanûsî estê. Şaristanê Deqyanûsî ra qasê 25 km hetê bakûrî de, a xeta raste ke ver bi bakur ancîyaya ser o, kela Zilqarneynî esta. Û çend km aye ra wet zî, hetê bakurî de, şikefta Birqlênî û şikeftê Zilqarneynî estê.

Goreyê efsaneyêka namdare ke miyanê şarî de vila biya, Şewket Beysanoğlu fekê Mehemed Bulutê 80 serreyî yê dewa Xizirîlyasî ra hezîranê serra 1962 de arêdaya: “Eke merdimêko bawermend bi zerrîyêka safe verê şefeqî di rekatî nimaj bikero û dima se rey vajo: ‘Laîlaheîlellah / Ya xeyrul xelas / Muhemmed resûlullah / Hawar ya Xizirîlyas!’ do Xoceyê Xizirî bivîno. (Mîyanê kurdan de Xizirîlyasî ra vanê Xoceyo Xizir zî.)

Zemanêk dewa Xizirîlyasî ra merdimêko Salih û bawermend enê xisûsî bi zerrîyêka xalise bi ca ano. Heto bîn ra, eno Xoceyo Xizir ke zatêko welî yo, seba ke xwu biresno bêmergîye, seba ke awa heyatî bivîno û ci ra biwero, kewto rayir û dirban ser, geyreno. Bi enê meqsedî bi serran çar hetanê dinya ra geyreno. Axir rojêk hezretî Muhemedî hewnê xwu de vîneno û pê hesyeno ke ena awe (awa heyatî) serçimeyê royê Dîcle de ya. Xoceyo Xizir sey sofîyêkê herdîşsipî bi riyêko nûranî, sey kalêk xwu bi şarî nawneno.

Rojan ra rojêk, o camêrdo dewa Xizirîlyasî ra serê hênîyê nizdîyê dewe de rastê kalêkê enê dirûvî de beno. Seba ke şan o, êdî merdim nêeşkeno şanêko wina teng de xwu ena dewe ra biresno dewêna, eno camêrd geyreno ey vero, wazeno enê kalê herdîşsipî û wayirê riyê nûranî sey meymanê Homayî dawetê keyeyê xwu bikero. Xoceyo Xizir enê merdimî nêşikneno û şino keyeyê ey de beno meyman. Roja bîne serê sibayî rew vejyeno, gama ke wayirê keyeyî ra xatir wazeno, vano ‘Şima tengîye nêvînê, kîlerê şima pirr, pes û dewarê şima zî bi ber bo.’ Û senî ke ber ra vejyeno, beno vindî. Nata-weta ro ey geyrenê la nêvînenê. Badê fam kenê ke o merdim Xoceyo Xizir biyo. Xebere ê doran de leze bena vila. Dewanê ê doran ra merdimêk vano ‘O hênîyo ke miyanê dewa Arpedresî û Mermerî de yo, mi merdimêko winasî enê hênî ser o dîyo.’ Nameyê ê hênî dima biyo ‘Kanîxizir’. A roje ra nat herrîya dewa Xizirîlyasî bi bereket, pes û dewarê înan zî bi ber, şarê ci zî mird o. Şarê dewanê ê doran hetanî enê serranê peyînan zî tov (toxim; bezre) ena dewe ra herînayne û seba ke pes û dewarê înan bi ber bê, bizêk û verekê xwu rojêk erdê Xizirîlyasî de çerênayne.

Xoceyo Xizir rayir û rayir şino, axir reseno şikefta Birqlênî. Ena şikefte zî şikeftanê Zilqarneynî ra yew a. Ena şikefte ra awêka zafe zîyena. Mîyanê ena şikefte de awa heyatî esta. Ena awe cennet ra yena û hewna herekiyena şina cennet. Ena awe serçimeyê royê Dîcle ya. Ena rey Xoceyo Xizir serçimeyê awa royê Dîcle ra awa heyatî vîneno û weno, bi eno qayde reseno mertebeyê bêmergîye.”11

Diyarbekir de hetanî enê serranê peyînan zî, kesê ke xebera înan ena bawerî ra estbî, Homayî rê erzûhalî nuştêne û şanê roşanê qurbanan de nimajê mexrebî ra pey serê pirdê Desçimeyî ra eştêne awa royê Dîcle. Şarî bawer kerdêne ke erzûhalê înan şino reseno Homayî.12

Goreyê efsaneyêka bîne, ke Şewket Beysanoğlu fekê Ehmed Aytekê 72 serreyî ra ke wendiş û nuştişê ey çinê biyo û dewa Xana Kelê ya Licê ra yo, roja 7 hezîran 1962 de arêdaya: “Gama ke Xoceyo Xizir yeno şikefta Birqlênî, o û Îskenderê Zilqarneynî uca yewbînî vînenê. Pîya şinê peynîya şikefte û tarîtîye de benê vindî. Peynîya ena şikefte reseno koyê Qafî. Serçimeyê awa heyatî zî zereyê ena şikefte de ya. Xoceyo Xizir ro ci rast ameyo û ci ra werda. Bi eno qeyde resayo miradê xwu. Yanî, xwu resnayo mertebeyê bêmergîye û dima zî şiyo verê Mûsa pêxamberî.”13

Hewna, versîyonêko bîn de zî vanê: “Xizir eleyhîsselam ameyo şikefta Birqlênî. Enê şikeftan ra yewêk de awêk vejêna ke ena awe cennet ra yena û reyna herikiyena şina cennet. Miyanê ena awe de awa heyatî esta. Îskenderê Zilqarneynî û Mûsa pêxamberî enê şikeftanê ke peynîya înan reseno koyê Qafî de yewbînî dîyo.”14

Xorînîya ena şikefte bi qasê 1 km ya. Şikeftê Zilqarneynî qasê 10-12 km bakurê şikefta Eshabê Kehfî de yê. Rîyê dêsanê zinarênan yê enê şikeftan de kitabe û stelê hukimdaranê asûrîyan ra yê Tiglatpleser-I (Îsayî ra ver: 1116-1090) û Salmanasor-III (Verê Mîlad: 859-825) estê. Hesen Hîşyar Serdî vano: “… Qasê 100 km bakurê rojhelatê şaristanê Diyarbekirî de serçimeyê royê Dîcle de şikeftê Birqlênî estê. (…) Fekê a şikefta ke serçimeyê awa Dîcle ya de berêko pîl esto. Eke merdim şo zere, do bivîno ke gelek kuçeyê biîntîzamî tede ameyê viraştiş. Enê kuçeyan de odeyî rêz biyê. Û rîyê dêsan ser o rismê dîkan û tewir bi tewir heywananê bînan ameyê neqişnayiş. Hewna, enê koyî de, binê erdî de şikeftê bînî zî estê ke bi rastî sey yew şaristanî yê. Seba ke merdim tede vindî nêbo, eke şiro zere, ganî xwu dima simer birijno.”15 Qasê 9-10 km başûrê enê şikeftan de xirbe û vermendeyê kela Zilqarneynî estê. Ena kela, kîşta dewa Xana Kelê de ya. Cayêko berz ke serdestê dorê xwu yo, tam miyanê neqebê rêzilekoyanê ke rojhelat-rojawanî ser benê derg de awan biya. Îskenderê Makedonî gama ke tiya ra vîyarto, ena kela de bi meymanî mendo.

Efsaneyêka bîne de zî vanê: “Îskenderê Zilqarneynî gama ke şino sefer, sereyê ey de du qiloçî vejîyenê û zaf dej danê ey. Îskender hewnê xwu de vîneno, eke şo Licê û awa şikefta Birqlênî de xwu bişuwo do enê her di qiloçî vindî bibê. Îskenderê Zilqarneynî tavilî rayîrê xwu fetelneno, verê xwu dano bi Licê. Badê ke Licê dagîr keno, şino awa Birqlênî de xwu şuweno û yew qiloçê ey ci ra kuweno.”16

Efsaneyêk zî min bi xwu fekê zaf kesanê şarê Licê ra û fekê pîlanê xwu ra zî şinawita. Eno efsane bi kilmî wina yo: “Deqyanûs werd ra zaf heskeno. Hekîmê xwu ra vano, ‘Gelo ez senî bikerî ke ez bieşkî hîna vêşî werd biwerî?’ Hekîm vano, ‘Gama ke to mirdî werd, ena rey bivirêce, bi eno qayde ti do hîna leze bibê veyşan û zêdetir werd biwerê.’ Deqyanûs wurzeno vano ‘Ez Homa ya. Wa şar mi rê îbadet bikero.’ O wext alimêko pîl estbîyo. Meskenê ey şikefta Birqlênî biyo. O merdim sofîyêko herdîşsipî, wayirê rîyêkê nûranî û yewêko kal biyo. Şar wurişto şiyo verê enê alimî, vato ‘hal û hewalê Deqyanûsî eno yo!’ Enê alimê pîlî şarî ra vato, ‘şirê ey ra vajê, eke rast a zî o Homa yo, wa deşta Fîsî ser o varitî bivarno.’ Deşta Fîsî heme genim ramite biya. Badê ke şar ameyo Deqyanûsî ra eno çî vato, o zî wurişto diyarê Zarga Fîsî ra hetanî girê peyê dewa Fîsî bi seyan reseneyî girêdayê. Bi hezaran meşkî kerdê pirrî awe, enê reseneyan wa girêdayê û vistê ra hewa. Dima, Deqyanûsî ferman dayo leşkeranê xwu ke cêr ra bi tîrkemanan enê meşkan bikerê qule. Badê enê, Deqyanûs wurzeno vano, ‘Şima dî, mi senî varitî deşta Fîsî ser o da varnayiş!’”

Ayeta 15. ya sûreya Kehfî ena mesela îşaret kena: “Enê miletê ma Ey ra teber xwu rê homayî dîyê. De wa homayîya înan rê zî delîlêk binawnayne! Ê ke vera Homayî de zûran kenê ra zalimêr kam esto?”

Her hîrê qiseyê bingeyînî ke sûreya Kehfî de viyarenê, yanî Eshabê Kehf, Mûsa û Xizir û Zilqarneyn bi heme elementanê xwu û bi heme delîlanê xwu yê madîyan ena mitiqa de mewcûd ê. Leqemê “Zilqarneyn”î zî yê Îskenderê Makedonî nîyo. Zilqarneyn, leqemê hukimdarê persan o ke bi nameyê Xuroşê Kebîr (Îsayî ra ver: 559-519) şinasîyêno. Seba ke ey dewleta medan û û dewleta persan kerdîbî yew dewlete û împaratorîyêka pîle ronaybî, coka heykelê ey bi şeklê ke di qiloçî sereyê ey de bê, virazîyayê. Mewlana Ebulqasim Azad ke wextêk wezîrê kulturî yê Hindistanî biyo, ena bebete de cigêrayişêko baş kerdo. Vano, Zilqarneyn leqemê Îskenderê Makedonî niyo, eno leqem yê hukmdarê persan Xuroşê Kebîrî yo. Eno cigêrayiş hetê Seîd Nefîsî ra bi nameyê “Zilqarneyn yan Xuroşî Kebîr” seba fariskî tercume bîyo.17

Efsaneyê Eshabê Kehfî ke enê mintîqeyî de tesbît biyo, efsaneyanê cayanê bînan ra ferqê ci yê muhîmî estê. Şewket Beysanoglu na efsane fekê Selîm Selçukî ra serra 1967 de arêdaya. Selîm Selçuk wayîrê qehwexane û lokantayê Deşta Fîsî biyo ke rayirê Licê-Diyarbekirî ser o bi. Gama ke eno efsane qisey kerdo 68 serre biyo. Muxtarê ê wextî yê dewa Fîsî Behrî Ten û muxtarê ê wextê yê dewa Dêrqamî Bekir Borkî zî eno versîyonê ena efsane bi eynî şekl tesdîq kerdo. Eno efsane bi enê şeklî yo:

“Deqyanûs lajê Qaqenûsî yo. Qaqenûs, merdimêko wayirê gewdeyêkê xişnî, sereyê ey pîl, canê ey mûyin, esmer û yewêko zaf cengawer biyo. Qaqenûs xizmetê hukimdaranê medan yan zî persan de biyo. Memûrê pawitişê gorranê hukimdaran biyo. Ey ra ‘Qaqenûsê Zirkî’ vajîyayne. (Zirkî, nameyê yew eşîra kurdan o. Kurmancê derûdorê Licê ena eşîre ra yê.) Qaqenûs dewêka nizdîyê Fîsî (yan zî Teblîsî) de ameyo dinya. Badê mergê Qaqenûsî, lajê ey Deqyanûs ke babîyê xwu ra ca mûsayo, ê gorranê hukimdaran ra yewî akeno. Çiqas zerd, sîm û çîyo qîymetên ke gorr de nimite yo, vejeno ano welatê xo. Nizdîyê dewa xwu de, corê deşta Fîsî de, o koyo ke ci ra vanê Zarga Fîsî ser o şaristanêk awan keno. Dorê şaristanê xwu de dês (beden) ronano û şaristanê xwu keno sey kelayêka qayîme. Deqyanûs badê ke şaristanê xwu wina awan keno, ena rey merdimanê xwu yê eşîra xwu dir dest bi şelênayişî keno. Dewê ke tabiê ey nêbenê, ê dewan talan keno. Demeyêko kurt de hemeyê mintîqeyî de beno wayirê hukmî. Name û vengê ey derûdor de beno vila. O û eşîra xwu û merdimê ke ey dorê xwu de kom kerdê, heme pûtperest ê. Deqyanûs merdimêko zaf cengawer û zalim o. Wurzeno xwu hukimdar û berpirsîyarê ê pûtanê ke ê înan rê îbadet kenê îlan keno. Ê ke enê pûtan rê îbadet nêkenê, bi zalimkî înan kişeno. Dewa Firdewsî cennetê ey, dewa Cinezûrî zî cehennemê ey benê. Rojêk pê hesyeno ke tayê mîrzadeyê ke binê emrê ey de yê, înan ra hewt birayê ke nameyê înan Yemlîxa, Mekselîna, Mîsîlîna, Mernûs, Sazenûş, Debernûş û Keşeftetayûş o, eleyhê ey û pûtanê ey de xebitênê. Ê bawer kenê ke Homa yew o û propaganda kenê ke ganî merdim enê Homayê tenyayî rê îbadet bikero. Deqyanûs ferman dano ke ê merdiman bigêrê biyarê hizûrê ey. Enê her hewt birayî bi fermanê Deqyanûsî hesîyenê û şaristan ra remenê. Şinê a şikefta ke Koyê Reqîmî de ya, ke hetê bakûrî ser şaristan ra qasê 11 km dûrî ya, xwu tede nimnenê. Leşkerê Deqyanûsî kewnê înan dima, a şikefta ke înan xwu tede nimito vînenê û dor ro ci gênê. Qismêkê leşkeran kewnê zereyê şikefte, ro înan geyrenê. La ê hewt birayî û kutikê înan Qitmîr xwu qulêka zereyê şikefte de nimnenê û Homayê xwu rê lavey kenê ke înan bipawo. A game hewnê înan yeno û rakewenê. Bi emrê Homayî, ê ke înan dima geyrenê, înan nêvînenê. A game Deqyanûs seba ke ê zereyê şikefte de geste ver bimrê, fekê berê şikefte de dês dano ronayiş. Mîyan ra zaf serrî viyarenê, rojêk şiwaneyêk seba ke şikefte pesê xwu rê bikero axur, ê dêsê fekê şikefte de berêk akeno. Ê ke zere de yê, rakewte yê. O înan nêvîneno. Rojêk hewn ra benê aya. Miyanê înan ra birayo pîl Yemlîxa seba ke înan rê nan biyaro, wurzeno şino şaristan. Gama ke sey heqê nanî pereyê zemanê Deqyanûsî dano, nanpewj ê pereyî nêgêno. Mevaje ke miyan ra 309 serrî vîyartê, dewran vuryayo, Deqyanûs merdo, pûtperestî miyan ra wedarîyaya. Yemlîxayî vejenê hizûrê hukimdarê ê zemanî. Û o zî çi sereyê înan ser ra viyarto qal keno. Gama ke ageyreno şikefte, heme têdir reyna şinê hewn a.”18

Folklorê şarê mintîqeyî de nameyê Qaqenûsî û nameyê Deqyanûsî zaf vila bîyo. Bitaybet miyanê îdyoman de nameyê Qaqenûs û Deqyanûsî zaf viyarenê. Nînan ra çend nimûneyî wina yê:

“Qaqenosîye kerdene: bê ke fikrê merdimî bêro persayiş, xwu ver o qisey kerdiş; aqil dayiş, uqelatîye kerdiş; xwu ra zêdeyîr qalî kerdiş”19

“zemanê Deqyanosî ra mendiş: 1.merdimo zaf zanaye serwext, bitecrube biyayiş, zaf kokim, pîl bîyayiş 2.zaf kan, rewên, verên bîyayiş, çîyo ke êdî tedavul ra wedarîyayo, biyayiş”20

Hewna, zafê reyan şarê mintîqeyî gama ke qalê zilmî keno yan zî qalê kesêkê zalimî keno, vano “Deqyanûsî ra zalimêr o!” Yan zî gama ke yew uqelatîye bikero, vanê “Qaqenûsîye meke!” Seke aseno, enê nimûneyanê folklorê şarî de, ke miyanê şarê mintîqeyî de zaf qal benê, xûy û taybetîyê qehremananê ena mesela zî asenê. Wina aseno ke Qaqenûs yewêko zaf zanaye biyo û lajê ey Deqyanûs zî zaf zalim biyo. Enê xisûsîyetî ro efsane zî kewenê.

Ancîna, miyanê şarê mintîqeyî de nameyê “Yemlîxa (Yemlîxan)” zî zaf vilabîyaye yo. Hema zî derûdorê Licê de, hema vajêne ke her dewe de, nameyê çend camêrdan Yemlîxa yo. Û nameyê “Deqyan”, “Deqman”, “Deqo” û “Deq”î zî mintîqeyê Licê de zaf estê. Nimûne, dewa Dêrcimte ya Licê de keyeyêk esto ke înan ra vanê “Keyê Deqan”. Hewna, dewa Tutya de keyeyêk esto ke înan ra vanê “Keyê Dewrê Deqî”. Û çekuya “qaq” yan zî “qaqot” ziwanê kurdkî (kirmanckî, kurmanckî) de nameyê sereyî yan zî nameyê estikê sereyî yo. Kerraya gilovere ra zî vanê “qaq”. Ena çeku zî mîyanê folklorê şarî de sey tabîrêk yena şixulnayiş. Nimûne, şar vano “Qaqa siya ma ser de arde!” Yanî, hişê ma berd, ma hiş ra kerd, yan zî, bela ma sereyî ser de arde. Vanê, Qaqenûsê babîyê Deqyanûsî nobedarê gorranê hukimdaran biyo, yanî nobedarê qaqotê sereyan biyo. Beno ke têkilîyêk miyanê çekuya “Qaqenûs”î û enê karî de zî esta. Heto bîn ra, miyanê şarê mintîqeyî de vateyê kayêkê menşûrî ke nameyê “Qaqenûs” û “Deqyanûs”î tede viyarenê zaf estê. Mesela enê vateyî hertim mintîqe de vajîyenê: “Qaqenûs / Deqyanûs / Helbê Hûs / Mamê Mûs.”

Xulase, sey netîceyî, nika ma eşkenê bi hawayêko musbet enê delîlan nîşan bidin ke şikefta Eshabê Kehfî ya rastîne Licê de ya:

1. Dirûv û rewşa şikefte maneno ê teswîrê ke sûreya Kehfî ya Quranê kerîmî de beno;

2. Verê şikefte de estbîyena xirbeyê dêreyêkê rewênî û hewna nameyê dewe ke teqabulê enê dêreyî keno: Dêrqam;

3. Verê berê şikefte de estbîyena dêsêkê rewênî;

4. Senî ke hetê zafê mufesîran ra qebûl biyo, “Deqyanûs” hem nameyê hukimdarê mesela yo hem zî nameyê ê şaristanî yo ke mesela tede qewimîyaya;

5. Nameyê dewa “Fîs”î ke eynî wext de nameyê a deşta (Deşta Fîsî) cêrê şaristanê Deqyanûsî de ya, çekuya “Efsûs”î ra yeno;

6. Nameyê koyo ke şikefta Eshabê Kehfî tede ya, koyê Reqîmî (21) yan zî koyê Eshabê Kehfî yo;

7. Hetanî enê demeyanê nizdîyan zafê xerîteyanê resmî de û zafê eseranê nuştekî de, hewna, verî ra û nika zî, a zinca koyî ya corê şikefta Eshabê Kehfî sey “Girê Reqîmî” name biyo;

8. Zemanê qewimîyayişê mesela dewrê hukimdarîya Împaratorîya Romaya Rojhelatî yo; (22)

9. Eno mintîqe de derheqê Eshabê Kehfî de bi şeklêko komplîke estbîyena zaf efsaneyan;

10. Her hîrê meselayê ke biyê babeta sûreya Kehfî, delîlê înan yê sabîtî bi hawayêko madî enê mintîqeyî de asenê;

a) Heme teferuat û bineşeyê meselaya Eshabê Kehfî bi hawayêko komplîke û bi hîkayeya xwu mintîqe de zinde yê;

b) Heme teferuat û bineşeyê qiseya Mûsa pêxamberî û Xizir eleyhîsselamî bi hawayêko komplîke û bi hîkayeya xwu mintîqe de zinde yê;

c) Heme teferuat û bineşeyê qiseya Zilqarneynî bi hawayêko komplîke û bi hîkayeya xwu mintîqe de zinde yê;

11. Folklorê fekkî yê şarê mintîqeyî de name û taybetîyê karakterîstîkî yê qehremananê meselaya Eshabê Kehfî bi hawayêko zinde mintiqa de peyda benê.

Ayeta 22. ya sûreya Kehfî vana “… Zaf tay kesî bi înan zanê. Eno semed ra, derheqê înan de, enê malumatê ke eşkera biyê ra teber mekewe miyanê munaqeşeyêk û derheqê înan de tu kesî ra çiyêk meperse!” Bêguman nika ma zî kesî dir nêkewenê mîyanê munaqeşeyanê neheqan la seke ma paragrafo verîn yê ena meqale de va, bi enê malumatanê ke eşkera biyê ma eşkenê vajin, cayo ke tewr zêde nizdîyê rastîye yo, a şikefta ke corê dewa Dêrqamî ya Licê de ya.

_______________________

1)Enê derheqî de seba maulmatanê zêdeyan biewnîyê:
- Yazır, Muhammed Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, İstanbul-1936, c. 4, r. 3217 û dewamê ci;
- İslam Ansiklopedisi, c. 4 r. 371-372;
- Gölpınarlı, Abdülkadir, Kuran-ı Kerim ve Meâli, c. 1, Stenbol 1955, r. 78;
- Kum, Naci, Eshab-ı Kehf’ın Tarihçesi, Tarsus-1951;
- O ke nê çimeyan neql keno: Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 25 û dewamê ci.
- http://tr.wikipedia.org/wiki/Ashab-%C4%B1_Kehf
- Rojnameyê Radikalî, 28 tebaxe 2005 (http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=162628)
- Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 141-180
2)Helimoğlu Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993, 2. Baskı, r. 417, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 174
3)Sümer, Prof. Dr. Faruk, Eshab-ül Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul 1989, r. 27-29, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 172-173
4)Xeberêk de qal beno ke Nexçîvan de serra 1998 de şikefta Eshabê Kehfî ameya dîyayiş. Karbidestanê enê welatî lebitîyayê ke yew nêrdewana asinîne virazê ke şar bi asanî şiro zereyê şikefte. Hewna, karbidestê enê welatî xebitênê ke enê cayî bidê şinasnayiş ke tûrîzmî rê abo. Seba malumatê zêdeyî birewnîye: http://eshabikehf.blogcu.com/1404286/
5)Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 21
6)Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 163-164
7)Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 62, (Hesen Hişyar vano: “… badê serewedartişê Şêx Seîdî mufetişê umûmî yê Diyarbekirî Hasan [Abidîn] Özmenî çakuç dayo destê Hesê Perîşane yê Licêyijî û ê nuşteyê ke rîyê dêsê kerreyê ena şikefte de neqirnîyayê texrîb kerdê, wina kerdê ke nînê wendiş.” Merdim gama ke bala xwu dano, heqîqeten zî ê fîgur û nuşteyê mîxî texrîb biyê.
8)Rojnameya Radikal, 28 tebaxe 2005 http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=162628
9)http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Seven_Sleepers&oldid=72406457
10)Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 21
11)Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 27-28
12)Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 29
-Ocak, Esma, Berdel, Tekin Yayınevi, İstanbul 1982, Hîkayeya Kırklar Dağının Düzü
13)Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 29
14)Helimoğlu Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993, 2. Baskı, r. 42-43, Yurt Ansiklopedisi, Cild: 4, Madeya Diyarbekirî ra neql biyo, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 190
15)Serdî, Hesen Hişyar, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul 1994, r. 62
16)Helimoğlu Yavuz, Muhsine, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993, 2. Baskı, r. 42-43, Na efsane fekê fotografantoxê namdarî yê Diyarbekirî Adil Tekinî ra ke bi eslê xwu qezaya Pasûrî ra yo arêdîyaya. O ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 191
17)Gölpınarlı, Abdülkadir, Kuran-ı Kerim ve Meâli, c. 1, Stenbol 1955, r. 80-81, o ke neql keno: Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 28
18)Beysanoğlu, Şevket, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982, r. 29-30
19)Lezgîn, Roşan, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 146
20)Lezgîn, Roşan, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 206
21)Sümer, Prof. Dr. Faruk, Eshab-ül Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul 1989, r. 71-72, o ke neql keno: Dilek, Zeki, Lice, Diyarbekir 2002, r. 163-164, (Nê çimeyî da wina qal beno: “Zafê mufesîran vato, çekuya ‘kehfî’ manaya şikefete de ya. (…) Çekuya “Reqîm’î zî nameyê koyêk yan yê gelîyêk o. A şikefte zî enê koyî yan enê gelî de ya. Goreyê tayê mufesîran zî ‘Reqîm’ nameyê dewa embazanê şikefte (eshabê kehfî) yo.”)
22)Hetê zafê cigêrayox û mufesîran ra qebûl beno ke ena mesela dewrê hukimdarîya Împaratorîya Roma de qewimîyaya. Goreyê çimeyanê mesîhîyan, ena mesela zemanê Decius (Dekyus; Deqyanûs) ke Îsayî ra pey mîyanê serranê 201-254 de hukimdarîye kerda de qewimîyaya. Mintîqeyê Licê Îsayî ra pey hetanî serra 226 miyanê romayîyan û persan de, badê serra 226, ena rey miyanê romayîyan û sasanîyan de biya meydanê şerrî. Uslûbê mîmarî ra bi hawayêko qetî îsbat biyo ke şaristano antîk yê Deqyanûsî a game binê hukimdarîya romayîyan de biyo. Seba enê merdim eşkeno biewnîyo eserê “Tarihi Eserler” yê tirkan ra zî. Hewna, hemeyê mufesîran qebûl kenê ke ena mesela welatê “Er-Rûm”î de qewimîyaya. Seba ke a game eno mintîqe destê romayîyan de biyo, ci ra “Er-Rûm” vajîyayo.

_______________________
ÇIMEYÎ

- Abdülkadir Gölpınarlı, Kuran-ı Kerim ve Meâli, c. 1, İtanbul 1955
- Esma Ocak, Berdel, Tekin Yayınevi, İstanbul 1982
- Hesen Hişyar Serdî, Görüş ve Anılarım 1907-1985, Çeviren: Hasan Cuni, Med Yayınları, İstanbul, 1994
- İslam Ansiklopedisi, c. 4
- Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kuran Dili, İstanbul-1936
- Muhsine Helimoğlu Yavuz, Diyarbakır Efsaneleri, Doruk Yayınları, Ankara 1993
- Naci Kum, Eshab-ı Kehf’ın Tarihçesi, Tarsus-1951
- Prof. Dr. Faruk Sümer, Eshab-ül Kehf (Yedi Uyurlar), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul, 1989
- Radikal gazetesi, 28 Ağustos, 2005 sayısı- Roşan Lezgîn, Ferhengê Îdyomanê Kurdkî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2005
- Şevket Beysanoğlu, Diyarbakırım, c. 1, D.M.S.-Doruk Matbaası, Ankara 1982
- Yurt Ansiklopedisi, Cild: 4
- Zeki Dilek, Lice, Diyarbekir 2002
- http://tr.wikipedia.org/wiki/Ashab-%C4%B1_Kehf
- http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Seven_Sleepers&oldid=72406457

_______________________