Roşan Lezgin

Ma de yew qale esta, vanê “Sûc bînc o!” Yanî kes sûcî qebûl nêkeno. Esas, ma fek qebûlkerdiş ra veradin însanî zafê reyan sûcê xwu nêvînenê zî. Tayê zî estê, mi dîyo, sûc kenê, zaf baş zanê sûc o, la yew behane peyda kenê û xwu heqdar vînenê. Zafê însanan zî sûcî qij vînenê û viyarenê. La eslê xwu de eger sûc bi şiûr û zanayiş bibo, qij yan pîl ferq nêkeno. O ke yew sûco qijek keno, bieşko yan zî firsend bikewo dest, eşkeno tewr pîlê ci zî bikero. Yanî miyanê sûcê qijekî û sûcê pîlî de zêde ferq çin o. Vanê Cengiz xanî (1162-1227) vato “Yew bismar naleyêk, yew nale simêk, yew sim lingêk, yew linge estorêk, yew estor qumandarêk, yew qumandar zî eşkeno welatêk mehf bikero.” Yanî mêrikî yew bismarê qijalekî de awankerdiş yan zî mehfkerdişê welatêk dîyo. Mi yew kitabê derheqê Ernesto Che Gueavarayî (1928-1967) de yew mesela wendbî. Wina mi vîr de menda. Vanê, Che Guevara û new hebî hevalê xwu koyan de şerê gerîlatî kenê. Şewêk verê dewêk ra viyarenê, danê berê dewijêk ro, werd wazenê. Cîne...

Vizêr vereşanêk mi şamî werde û ez şiya park ke bineyke xwu rê bigeyrî. Park de şar zaf bi, parkurê meşî de hîna zaf cînîyanê qelewanê vêreyinan hêtê xwu yê hîrayê goştinî lerznayne û geyrayne. Wexto ke ez xwu rê meşiyayne, vengê çeq û reqî ra bala mi ant ke yew tutê dades serreyî kerra girewta û ho yew bi yew ê fîskîyeyê ke pê çîmen awdîyeno şikneno. Wijdanê mi tehemul nêkerd, tut yewo siyavero bêrûçik bi la ancî zî mi va: -Yakışıklı niye kırıyorsun? Yazıktır, kırma! Bak, üzerinde oturduğun şu güzel çimen var ya, işte bu çimen, bu ağaçlar onlarla sulanıyor. Öyle kırsan bunları, çimen falan kalmaz, hepsi kurur gider. Bi awirêko tehl ewnîya mi ra, va: -Bıllîyem, dıyîsen belkî bılmîyem! Mi bi peşmirîyayiş va: -Madem biliyorsun, kırmamalısın o zaman!… Tutekî rûçikê xwu hîna vêşî kerd tehl, bi vengêko cal qirike ra va: -Saha nessî! Awirê ci ra, vengê ci ra ters kewt mi zere. Mi fek ci ra verada, rayirê xwu ro dewam kerd. Mi dima vengê şeq û teqê kerra hîna hêrsin zêdîya. Boya mi biye tenge...

Termînolojîyê gramerî de çekuyê ke muwaqeten cayê nameyan û çiyan gênê, yan zî herinda nameyan û çiyan de yenê şixulnayiş ra vanê zemîr . Îlmê gramerî de grûba zemîran zî xwu miyan de tesnîf bena. Mesela, zemîrê kesî estê, zemîrê îşaretî estê, zemîrê persî estê…  Seba ke çekuya “zemîr”î Erebî ya, kurmancanê ma çekuyê sey “cihnav, cînav, cînavk, bernav, pronav” şixulnayê. Gelo ma zî eşkenê vajê “caname” yan ma dewam bikerê çekuya zemîrî bişixulnê? Ez vana, zêde ferq nêkeno. Zirarê çekuyanê xerîban ziwanê ma rê çinê yo, çimkî ziwanî esas bi sîstemê xwu benê ziwan.  Tiya de, ez wazena bala xwu bidî zemîrê “xwu”yî ser. Tirkî enê zemîrî ra vanê “dönüşlülük zamiri”. Tirkan çekuya “dönüşlülük” çekuya Înglîzî “reflexive” ra tercume kerda.  Înglîzî de vanê “reflexive pronoun”, Fransî de vanê “pronom réfléchi”, Erebî de vanê “zemîr en’ekasî”, Farisan Erebî ra tercume kerdo vato “zemîrê baztabî” yanî seke bi Tirkî vajê “yansımalı zamir”. Eke ma enê zemîrî terîf bikerê, hîna zaf ga...