Derheqê Zemîrê “Xwu” de

Termînolojîyê gramerî de çekuyê ke muwaqeten cayê nameyan û çiyan gênê, yan zî herinda nameyan û çiyan de yenê şixulnayiş ra vanê zemîr. Îlmê gramerî de grûba zemîran zî xwu miyan de tesnîf bena. Mesela, zemîrê kesî estê, zemîrê îşaretî estê, zemîrê persî estê… 
Seba ke çekuya “zemîr”î Erebî ya, kurmancanê ma çekuyê sey “cihnav, cînav, cînavk, bernav, pronav” şixulnayê. Gelo ma zî eşkenê vajê “caname” yan ma dewam bikerê çekuya zemîrî bişixulnê? Ez vana, zêde ferq nêkeno. Zirarê çekuyanê xerîban ziwanê ma rê çinê yo, çimkî ziwanî esas bi sîstemê xwu benê ziwan. 
Tiya de, ez wazena bala xwu bidî zemîrê “xwu”yî ser. Tirkî enê zemîrî ra vanê “dönüşlülük zamiri”. Tirkan çekuya “dönüşlülük” çekuya Înglîzî “reflexive” ra tercume kerda.  Înglîzî de vanê “reflexive pronoun”, Fransî de vanê “pronom réfléchi”, Erebî de vanê “zemîr en’ekasî”, Farisan Erebî ra tercume kerdo vato “zemîrê baztabî” yanî seke bi Tirkî vajê “yansımalı zamir”.

Eke ma enê zemîrî terîf bikerê, hîna zaf gama ke kerdox û objeyê karî eynî bo, eno zemîr yeno şixulnayiş. Nimûne “Ey xwu werd!” Yanî eyê ke kerd (kerdox) û çiyo ke kewt kerdişî ver (obje), her di zî eynî yê. Coka semedê enê zemîrî wesfê “ageyrayişîye” ameyo bikarardiş. Gelo ma zî vajê “zemîrê ageyrayişîye” yan “zemîro ageyrayox”, beno? Nika ez nêzana. Û ez nêwazena ma wina pêşin, serê masa de yew name bidê enê termî. Gereka ma hîna zaf ziwanê xwu ser o bişixulîyê, fonksîyonê enê zemîrî tam zelal bikerê, belkî o wext yew nameyo minasib bi xwu vejîyo. 

Ez enê zî vajî, esasê xwu de çekuya “xwu” tenya zemîr nîya, yew çekuya fonksîyonel a, çimkî sewbîna zî fonksîyonê xwu estê. Gereka ma destûrê ziwanê xwu de ena çeku başebaş tarîf bikerê. La nika ez tenya wazena bala xwu bidî hawayê nuştişê aye ser. Çimkî derheqê formê nuştişê ena çeku de tayê problemê ma estê!

Ena çeku, temamê ziwananê îranî de esta û eynî kok ra yena. Mesela, Ferhengê Ziwananê Îranî ke Dr. Mohamed Hesendostî amade kerdo de, ke ferhengo tewr baş yê ziwananê îranî yo, ena çeku sey “xvad, xvat, hvata, xvaêtu, xvd, xwad, xwty, xwat…” vîyarena. 

Tiya de, çiyo muhîm ke bala merdimî şina ser eno yo, vengê ‘X’eyê ena çeku yew vengo xisûsî yo. Eke bi alfabeya Erebî binusîyo, bi di herfan yanî bi ‘خ’ û ‘و’ têdir sey ‘خو’ nusîyena la telafuz de tenya vengê ‘X’eyî yeno wendiş, yew ‘X’eyo ke telafuz de her di lewî bineyke gilover aver diyenê. Labelê vengo diyin yê eno çeku, yew ziwan de zî ziwananê ciyayan de zî bedelîyeno, sey -e, -i, -o, -u yeno vatiş. Ena çeku de vengê ‘X’eyî vernîya qirike ra vejîyeno, hema ke fek ra nêameyo teber, her di lewî piya halo gilover û aver diyaye de çeku temam bena. Bi eno qeyde, yew vengê ‘X’eyî o xisûsî vejîyeno. Yanî, sey vengê ‘X’eyê ‘xal’î  yan vengê ‘X’eyê ‘xone’yî nîyo. Coka nuştişê bi alfabeya Erebî de vengê ‘خ’ tim bi herfa ‘و’ nusîyayo. Farisî de enê ‘و’î ra vanê “vavî me’dûle”. Yanî ‘و’o ke yeno nuştiş la nîno wendiş, fonksîyonê enê ‘و’î tenya o yo ke vengê ‘خ’yî bedelneno, keno gilover.

Edebîyatê Kirdî de eno zemîr senî nusîyayo?

Metnê tewr verîn ke hetê Peter Lerchî ra bi yew alfabeya xisûsî nusîyayê de, eno zemîr sey “xoe” transkrîbe biyo. La ez bawer kena, eslê xwu de “xwue” yo, yanî miheqeq vengê ‘X’eyî de ‘W’ zî esto. Çimkî şarê ma yê mintîqeyê Sîwanî û Hêneyî nika zî vengê ‘X’eyê enê zemîrî sey ‘xw’ telafuz kenê. Yanî seke mi cor de va, telafuzê ‘X’eyî de her di lewî bineyke gilover aver diyenê, çeku bi o qeyde temam bena. Yanî mexrecê enê vengê ‘X’eyî vernîya qirike ra, corê peynîya fekî yo. Labelê eynî wext de her di lewî piya wina gilover aver diyenê û vengê ‘w’eyî zî îlawe beno; veng sey ‘X’eyî dest pê keno dima xwu tadano ‘w’eyî ser. Peynî de zî fek yan zî ziwananê ciyayan de vengê -e-i-o, -u dusyenê pa û çeku temam bena.

Labelê eke vengê ‘X’eyî bibedelîyo bibo ‘H’e, o wext mimkun o ke îhtîyac bi vengê ‘w’eyî çinê bo. Mesela, derûdorê Mamekîye de, eno zemîr de vengê  ‘X’eyî vurîyayo biyo ‘H’e, coka vanê “ho/hu”. Yanî, seba ke mexrecê vengê domînantî bedelîyayo, êdî hereketê lewan zî bedelîyeno. Eno vurîyayiş tenya tayê cayanê Dêrsimî de esto, sewbîna pêro mintîqeyanê ke tede Zazakî qisey bena de eno zemîr bi vengê ‘X’eyî yeno vatiş.

Kitabê ma yo tewr verîn Mewlidê Kirdî (1899) de zemîrê “xwu” 22 rey vîyareno û pêro zî bi eynî hawa nusîyayê. Seke aseno, ‘خو’yî ser o yew hereke esto, teqrîben vengê 'u' yan zî 'o'yî virazeno. Labelê ma zanê ke fekê Hezanî de sey "xwu" telafuz beno, yanî hereke vengê 'u'yî virazeno.

Vano “Rebbî halê ma bi xwu to ra ‘eyan, / Lazimey hendî çiya vaco zuwan.” Mela Mehemedê Hezanî zî sey Ehmedê Xasî kitabê xwu Eqîdetul Îmanî de “xwu” nuşto.

Mewlidê Usman Efedîyê Babijî de sey “xwu” nusîyayo la înanê ke transkrîbe kerdo, binê tesîrê sewbîna faktoran de sey “xo” nuşto.

Mewlud (1903) de wina vîyareno “Bibo 'efû gunayê ma vêrdo / Gunehkarey ki 'emrê xwu di kerdo.” 

Mela Cimayê Babijî bi alfabeya Latînî sey “xu” nuşto. La telafuzê ey de, akerde aseno ke vengê ‘X’eyî de ‘w’ zî esto. Vano Pêxemberî zî sifte, teblîx kerdê mîyanî / Merdimandê xu rê ey, o çax wendê Quranî.” (Mela Cimayo Babij, Sîyerê Nebî, Nûbihar, Îstanbul, 2009, r. 16Feyza Adabeyî zî Sêwreke ra ya, aye sey “Oxil, ez a şina kê keynerda ” nuşto. (Feyza Adabeyî, Estanekanê Sêwregi ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2005, r. 7)

Seke cêr de zî aseno, Malmîsanijî kovara Tîrêj de sey "xwi" nuşto.


La kovara Hêvî de hem sey “xwi” hem sey xo nuşto:

Hûmaranê verînan yê kovara Vateyî de zî sey “xwi” nusîyayo.

Şêx Evdirehîmî Hawar de sey “Lwî zanay dew di çoyek çinyo, vengî xu neykerd, şî” nuşto. La ez ancî vana, eslê xwu de tiya de vengê 'X'eyî sey 'xw'eyî yo, feqet o wext zî dima zî zafê nuştoxanê ma tam ferq nêkerdo ke 'X'eyê enê zemîrî eslê xwu de sey 'xw'eyî yo, seba ke vengo domînant 'X'e yo, coka tenya 'X' nuşto.

Şêx Selahedînî Beyatname de sey “Anci bizanayişu vatişhu şehadet dana” nuşto la bewlî yo ke alfabeya Latînî ya Kurdî ra xeberdar nîyo coka herinda 'X'e de 'H'e nuşto. Tiya de ma rê vengo peyîn muhîm o.

Mela Mehmed Elîyê Hunî sey “Şima mewlîd yi gueştarî, dinya k’ esta hezey warî / Homay xwi rî bikîn zarî, biwan mewlîd peyxemberî” nuşto. (Mewlid, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2004, r. 34)

Muhemedê Şêx Ensarî sey “Nizdî yo di ma ra hina ẓav bira / Ki sey rûḥdê ma ti biẓani xu ra” nuşto. (Bîlal Zîlan, Di Kitabê Muhemedê Şêx Ensarî, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2017, r. 139) Bîlal Zîlanî eno metin bi yew telebeyê eyê heştayserreyî ke dewa înan Şêxmalan ra yo dayo wendiş, ey eno zemîr sey "xu//xwu" wendo. Mi gore, sey “xwu” wendo, çimkî şarê ê mintîqeyî enê zemîrî de vengê “xw” vejenê.

Mela Kamilê Puexî sey “Pey Allay Mewlid Nebi xwi r' wuneno / Allah wahar canun u camidun o” nuşto. (Vate-19, r. 76)

Mela Mehemedê Muradan sey “Ti z’ weled’ xwi r’ bik wesiyyet, nîz û” nuşto. (Vate-21, r. 21)

Mela Mehemedê Kavarî sey “Eserî to nê eno mewlûd o, ma zanî Xasî / Xizmetî to qeybê însanan bi çi qelbî qasî / Xeyrê ziwanê xwu ma key hişyar û çavnasî / Tirkî yû Erebî yû Kurmancî yû hem Farisî” nuşto. (Mewlidê Kavarî, çapo amator)

Mela Îhsan Hezarşahî (1929 - ) mulemmaya xwu de eno zemîr wina şixulnayo. Vano "Lazim o mumînan ser o te'zîmê Rebê xwu biker hem / Terkê milîyet biker lewra Rebî vato 'El-muimînîne îxwetun' ya zel-Kemal"

Mela Azîz Bekî sey “Çêrx alem pê nomê tu pîl ho vêrê felekûn xwu d / Howr û hewa pê tu şîn yên hanzar hemd û sena tu rî” nuşto. (Mela Azîz Bekî, Dîwon Çebaxçurî, r. 21)

Suphî Aydinî sey “Sinîg şima zon, her merdim hêvêr daykê xwi ra, way û birayon xwi ra, zon xwi ra, der û cîronon xwi ra û cuya pê zî dunya alêm ra hes ken” nuşto. (Suphî Aydin, Henarek, r. 5)

Mihanî Licokicî sey “Tiya bî û çinê bî, babîke û hîrê hebî lacê xo (xu) bî” nuşto. (Mihanî Licokic, Sanikan û Deyiranê Licê ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2007, r. 9) Labelê seke aseno, midaxele biyo, formê nuştişê Mihanî miyanê parantezî de diyayo!

Îshan Esparî serra 1995 de sey “Dewrêş xwi ra pey Zîni ra ewniya, Zîni yê dim a ver pê ginaynî” nuşto (Çira-5, r. 55) la dima sey “Dewrêş xo ra pey Zîni ra ewniya, Zîni yê dim a ver pê ginaynî” metnê xwu bedilnayo. (Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî), r. 31) Yanî, badê ke firmê 'xo'yî sey qirar standard biyo, metno newe de zî midaxele biyo, ameyo bedelnayiş. 

Seyîdxan Kurijî sey “Arwûnçî têna kiştê yew dewi di aryê xwi di mûnenû” nuşto. (Seyîdxan Kurij, Sonikî Çoligî, Nûbihar, Îstanbul, 2014, r. 37)

Mi bi xwu zî verê cû sey “xu” nuşto: “Xura Çemê Hemeke û Çemê Rîzî qederêk acêr risenê pê û benê Çemê Sarûme.” (Azadiya Welat, Hejmar 18, İstanbul, gulan 1996, r. 12) Dewijê ma sey “xwu” telafuz kenê.

Nika ez zana ke mi çi ra o wext sey “xwu” nênuşto. Çimkî o wext ez xeşîmê nuştişî biya, xebera mi eno xisûsîyetê vengê 'X'eyî ra çinê bî ke 'w' zî tedir nusîyeno û telafuzê 'X'eyî bedelneno. Yanî mi vatêne qey yew hece de di herfê bêvengî piya nênusîyenê. Ez vana, înanê ke destpêk de sey “xu, xû, xo, hu, ho” nuşto, heme wina sey enê xisûsîyetî ra bêxeber biyê û înan zî vato qey yew hece de di herfê bêvengî piya nênusîyenê. Dayika teşqeleyê nuştişê enê zemîrî eno yo.

Netîce

Eger ma enê zemîrî sey “xo” binusnê se beno? Ez vana nuştiş asan o, la fonetîkê ziwanê ma xeripîyeno! Coka netîceyê tecrube û zanayişê ma yê ewroyî de ez vana formê “xwu” raşt o. Yanî, eynî sey wawê me'dûle yê Farisî, herfa 'w' yena nuştiş la nîna wendiş, tenya telafuzê 'X'eyî bedilnena. Beno ke tayê vajê vengo peyîn “u” nîyo “i” yo. Ez vana “u” yo. Tenya tayê mintîqeyê ke vengê “u” bedilnenê kenê “i” de sey “xwi” vajîyeno. Axirî, sey netîce, ez nuştişê alfabeya Latînî de formê nuştişê enê zemîrî sey “xwu” raşt vînena. 

Yorumlar