Derheqê sufîksê “-ij”î de

Suffîksê '-ij'î miyanê lehçeyanê Kurdî de tenya Kirdî de esto. Dusyeno peyê nameyê şêngeyan, yanî cayê ke însan tede ciwîyeno û semedê însanî aîdîyet virazeno. Ma vajin, Ehmedê Xasî dewa Licê Hezan ra yo, coka gama ke mewlid temam kerdo, peynî de vato: “Temam bî viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqî û feyz û bereketê Pê’xemberê ma, sellellahû ‘eleyhî we ‘ela alîhî we sellem, bi destê Ehmedê Xasî Hezanic di henzar û hîrê sey û şîyyes serre bi tarîxê ‘erebî.”

Ehmedê Xasî formê '-ic' şixulnayo, eke raşte vajîyo, vengê 'j'yê diyalektanê bînan, Kirdî de esas 'c' yo. Eno xisûsîyet çekuyanê sey 'cêr, cor, ercan' de zaf weş xwu nîşan dano. Feqet şîveyan û fekanê Kirdî de vengê 'J C Z' yewbînan dir vurîyenê coka formê '-ij, -ic û -iz' zî estê. Grûba Xebate ya Vateyî nînan ra vengê J tercîh kerdo coka ma zî ziwanê nuştişî de formê “-ij” şixulnenê. Labelê eke sey '-ic' û '-iz' bêro vatiş yan nuştiş, xelet nîyo.  

Herçiqas eno sufîksê ma tayê cayan de teqabulê “-li/lı”yê Tirkî bikero zî, heme cayan de “-li/lı”yê Tirkî nêbeno “-ij”ê ma. Labelê çi heyf ke Tirkî ser ra mûsnayiş/mûsayiş, yanî bi ferhengê “Tirkî-Kirmanckî (Zazakî)” mûsayişê çeku yan zî sufîksanê ma xwu dir xetereyêko zaf cidî ardo. Çimkî her ke neslê neweyî ke enê ferhengan ra ziwan mûsenê û dest bi qiseykerdiş yan nuştiş kenê, ziwanî xeripnenê! Sey nimûneyî, yew nuşteyo hesabê Facebook yê DersimInfoyî de kewt verê çimê mi, tam wina bi: 

“Wexto ke çekuya 'osmanij'î pêroyîya xo de werte ra ameya wedardene û herinda ci de ke çekuyê "tirk" û "turan" ameyê xebitnayene, sey hemwelatîyanê osmanijanê bînan ê ke tirkî nîye, ez kî resaya hişmendîya ke nasnameyê min o neteweyî yê tirkan ra cîya r' o”

Seke yeno zanayiş, bi Tirkî 'Osmanlı' nameyê şêngeyî, yanî yew cayo ke însan tede ciwîyeno nîyo, nameyê dewlete yo. Coka ma nêeşkenê çekuya 'Osmanlı' Kirdî de sey 'Usmanij' îfade bikerê. Nameyê sey Sûrîye, sey Îran herçiqas nika nameyê dewlete bê zî, eslê xwu de enê nameyê cayan ê ke sey şênge biyê. 

Seke mi sere de îfade kerd, sufiksê '-ij' tenya dusyeno peyê nameyê cayê ke însanan tede banî viraştê û êdî sey şênge awan biyê, tede însan ciwîyeno û semedê însanî aîdîyet nîşan dano. Yanî heme çiyan de motamot muadilê sufîksê '-li/lı”yê Tirkî nîyo. Ziwanê tirkî seba ke yew ziwano îlaweyin o, yanî çekuyê Tirkî tim pey ra îlawe gênê, eno sufîksê înan zî her çeku gore manaya xwu bedilneno. Ma vajin, yew cumleya Tirkî ya sey “Adam Osmanlı döneminde Diyarbakırlı en akıllı, en bilgili, en cesaretli aydındı” ma nêeşkenê sey “Mêrik zemanê Usmanijan de roşinbîro tewr aqilij, tewr zanayij, tewr cesaretij o Diyarbekirij bi” tercume bikerê. Eno qeyde nêbeno! Gereka wina bo: “Mêrik zemanê Usmanîyan de roşinbîro tewr biaqil, tewr zanaye, tewr cesaretin o Diyarbekirij bi.” Seke aseno, sufîksê “-li/lı”yê Tirkî tenya cayêk de bi sufîksê “-ij” virazîyayo.

Mesela, Sêwrege de yew eşîre esta, nameyê ci “Bab” o, labelê eynî wext de nameyê dewa înan zî “Bab” o. Coka nameyê miftîyê Sêwrege ke mewlidê Dimilî “Biyişa Pêxemberî” nuşto, sey “Usman Efendîyo Babij” yeno vatiş. Tiya de Bab neke nameyê eşîre, nameyê dewe yo. Yanî wexto ke eno sufîks dusyeno peyê nameyê yew eşîre, eslê xwu de o name êdî sey nameyê cayo ke a eşîre tede akincî (îskan) biya de fam beno coka wina yeno vatiş. Mesela, kes nêvano “çemij, dereyij, gelîyij, kendalij, kerreyij, koyij, robarij, zinarij, zozanij û sn.” Labelê eke yew name êdî semedê yew cayê ke însanî tede ban awan kerdo û tede ciwîyeno bêro vatiş, eno sufîks gêno. Mesela, ma het semedê însanî vanê “Deştij” la tiya de zî nameyê deşte êdî manaya şênge de qest beno coka wina vanê. Mesela, kes semedê şarê ke koyan de ciwîyeno nêvano “koyij” vanê “koyî”.

Kurdistan de zaf dewî estê, nameyê xwu merdimêk ra yan zî xisûsîyetê cayî ra gênê. Ma vajin, ma het yew dewe esta, vanê “Heşdere”. Eslê xwu de eno nameyê cayî yo, feqet tayê însanan uca banî viraştê û nameyê cayî rasterast biyo nameyê şêngeyî. Eger qesdê ma nameyê cayî bo, ma nêeşkenê semedê însanî yan heywanî vajê “Heşdereyij” nêbeno. Ancax eger qesdê ma şênge bo ma semedê însanî vanê “Heşdereyij”. Ancî, ma het yew eşîra bi nameyê Kavar esta û eynî wext de eno nameyê yew mintîqe û yew dewe yo zî. Eger qesdê ma nameyê eşîre bo, ma vanê “Eno merdim Kavarî yo”, eger qesdê ma dewe yan cayo ke eşîrê Kavarî tede ciwîyena bo, ma vanê “Eno merdim Kavarij o.”    

Kilmê vateyî, suffîks “-ij” tenya dusyeno peyê nameyê şêngeyan, yanî cayê şênî ke însan tede ciwîyeno û semedê însanî aîdîyet virazeno ke uca ra yo. La çi heyf ke bi wasitaya ferhenganê çekuyan yê Tirkî-Zazakî û Tirkî ser ra mûsnayiş/mûsayişê Zazakî xetereyêko cidî xwu dir ardo ke neslê ma yo newe ziwanî xelet mûseno û nusneno. Eger herinda enê ferhengan de xebata qamûsê Kirdî bibiyêne, ma eno derece de raştê enê xeterî nêameyne. Û yew kêmanîya muhîme zî ena ya ke ma qeydeyanê ziwanê xwu bi hawayêko îlmî minaqeşe nêkenê, ma xwu nêdanê zehmet! Eke yew ziwanî minaqeşe bikero zî, tayê kesê ke WhatsAppî ser o grûbî viraştê û kamca yew numreyê telefonî dîyo tede qeyd kerdo, enê nûşteyan ra paragrafan kopya kenê û sey "algı operasyonu" propagandaya xirabkarî kenê.