Çend fonksîyonê "bi"yî

Seba ke ziwanê ma de gelek fonksîyonê “bi”yî estê, coka zafê reyan nuştox û wendoxî enê fonksîyonan cêmiyan ra nêvejenê, yan zî danê têmiyan ro. Çimkî eno “bi”yê ma eynî sey jokerî hem sey kar, hem sey edat, hem sey bestox, hem sey verbend, hem sey peybend tewir bi tewir halan de yeno şixulnayiş. Coka hewce keno ke "bi" her fonksîyon de bi nimûneyan miyanê cumle de bêro şixulnayiş û îzeh bibo ke ferqê fonksîyonanê ci bêro zanayiş.

 

1) Kar

a) Sey kar, yanî sey fiîlî “bi” wina beno:

“Baran bi doktor.” (Baran doktor oldu.)

“Îşê to bi? Belê, bi, hem zî zaf weş bi.” (İşin oldu mu? Evet, oldu, hem de çok güzel oldu.”

 

b) Sey karo nîmcet “bi” wina beno:

“Baran doktor bi.” (Baran doktor’du.”

“O kam bi? O Baran bi.” (O kimdi? O Baran’dı.)

 

 

2) Edat

a) Viraştişê halê nameyî de sey edat “bi” wina yeno bikarardiş:

“Baran bi tena sereyê xwu keno.” (Baran yalnız başına yapıyor.)

“Ez ver bi Diyarbekir şina.” (Diyarbakır’a doğru gidiyorum.)

“Şiyayişê bi Diyarbekirî de mi o dî.” (Diyarbakır’a gidişte onu gördüm.)

“Merdim nêeşko bi kesî, eşkeno bi xwu.” (İnsan[ın gücü] kimseye yetmezse, kendine yeter)

“Ti se kenê bi qeleme?” (Kaleme ne yapacaksın?)

“To îman bi Homayî ard?” (Allah’a iman ettin mi?)

 

b) Viraştişê halê wasita de sey edat “bi” wina yeno bikarardiş:

“Baran bi ereba şi û mektûb bi posta şirawit.” (Baran arabayla gitti ve mektubu postayla gönderdi.)

“Ma bi dore şinê verê pesî, bi dore bexçe awe danê.” (Biz sırayla sürüyü güder, sırayla bahçe sularız.)

“Ti bi qeleme se kenê? Ez bi qeleme nusnena.” (Kalemle ne yapacaksın? Kalemle yazacağım.)

 

c) Viraştişê halê hawayê karî de sey edat “bi” wina yeno bikarardiş:

“Eger bi Baranî bo ê bi xayîntî danê ma ro.” (Eğer Barana kalırsa, onlar bize haince vurur.)

“Ez bi kilmîye vajî, Baran bi dizdî ame la bi serbestî şixulîyeno.” (Kısaca söyleyeyim, Baran gizlice geldi, ama serbestçe çalışıyor.)

“Înan bi kom û kulfet bi serran eno îş kerdo.” (Onlar ailece yıllarca bu işi yapmış.)

 

d) Viraştişê halê rewşe de sey edat “bi” wina yeno bikarardiş:

“Baran bi xwu ameyo.” (Baran bizzat kendi gelmiş.)

“Makîna bi xwu şixulîyena.” (Makine kendiliğinden çalışıyor.)

“Mangaya şima bi ga ya, kerga ma zî bi hak a.” (İneğiniz kösnüktür, tavuğumuz da yumurtalıdır.)

 

3) Bestox

Sey bestox “bi” wina yeno şixulnayiş:

“Daristananê ma de tewir bi tewir darî estî.” (Ormanlarımızda türlü türlü ağaçlar vardır.)

“Yew bi yew ameyî û dewe de ber bi ber geyrayî.” (Birer birer gelip köyde kapı kapı dolaştılar.)

 

4) Kar de verbend

Karê demê nikayî (raweya fermanî) de “bi-” wina yeno bikarardiş:

a) “Ti binusne, wa Baran biwano.” (Sen yaz, Baran okusun.)

Karê hîkayeya demê nikayî de zî “bi-” wina yeno bikarardiş:

“To binuştêne, wa Baranî biwendêne.” (Sen yazsaydın, Baran okusaydı.) 

 

b) Karê demê amayeyî de “bi-” wina yeno bikarardiş:

“Ti do binusnê, Baran zî do biwano.” (Sen yazacaksın, Baran da okuyacak.)

Karê hîkayeya demê amayeyî de zî “bi-” wina yeno bikarardiş:

“Ti do binuştêne, Baranî zî do biwendêne.” (Sen yazacaktın, Baran da okuyayacaktı.)

 

5) Kar de peybend

Demo vîyarte (ne diyar) de, antişê karî de “bi-” wina yeno bikarardiş:

“To nuştbi, Baranî wendbi.” (Sen yazmıştın, Baran okumuştu.)

 

6) Viraştişê kelîmeyan de verbend

Viraştişê kelîmeyan de “bi-” pozîtîfîye dano:

aqil: biaqil (akıl: akıllı), hiş: bihiş (bilinç: bilinçli), sebir: bisebir (sabır: sabırlı)

“Baran bişewe nobete gêno, biroj rakeweno.” (Baran geceleyin nöbet tutuyor, gündüzün uyuyor.”