Herta de mezelê keynaya sultanê Usmanîyan!

Kulturê ma yê tazîyeyan mi rê ecêb yeno. Wexto ke heyat de yê, ezîyet bi yewbînî kenê, la eke merdî, şiyayişê tazîye ra apey nêmanenê. Neke tenya dewe, qeza û bajar de, cayanê zaf dûrî ra zî şinê tazîye. Mesela, dewanê derûdorê Licê de kamca yew tazîye bibo, apê mi telefon keno vano “Bêre ma şinê tazîye.” Şiyayişê tazîyeyan de ge-ge ez aciz bena, çimkî erf û edetanê ma de çiyê ke mi rê maqul nînê zaf ê. La seba ke ez nizdî ra şarê ma vînena, ge-ge zî ez raştê yew çiyê neweyî yena, ez vana baş bi ke ez şiya.

Emser nîsan de bi minasebetê yew tazîye reya verîne ez şiya dewa Herta. Uca ez raştê tayê malûmatanê tarîxî ameya. Camîya Herta de, yew lewhe de nuşte bi ke mezelê keynaya sultanê Usmanîyan Muradê çarinî (1612-1640) Zelîxa uca de yo. Mi rê ecêb ame. Dewa Herta û keynaya sultanê Usmanîyan!

Herta, mabeynê Licê û Pasorî de, rojhelatê çemê Sarûme de yew dewa rewîn a. Verê cû Pêçarî ser o biya. Pêçar, mintîqeyê Xançûkî de merkezê mîrektîya kirdan o, hetê îdarî ra nika Licê ser o yo. La seba ke dewrê Cumhurîyetî de Çemê Sarûme sey sînorê Licê û Pasorî tesbît biyo û Herta hetê rojhelatê çemî de manena, coka nika hetê îdarî ra Pasorî ser o ya. Merdim gama ke Licê ra şino Pasor, eke çar kîlometreyî Pirdê Çemê Sarûme ra bivîyaro, rayirê Herta destê çepî ser fetelîyeno. Dewe rayirê Licê-Pasorî ra qasê panc kîlometreyî hetê koyan de ya. Dewe de bi nameyê Şêxan, Şehban û Qelenderan hîrê mehlayî estê. Miyanê mehlayan ra yew dere vîyareno, seba ke şarê dewe qoze keno weye, coka dewe de gelek darê tûyêran estê.

Nameyê dewa Herta qeydê dewlete de hetanî serra 1965 sey Herta vîyareno. La dewleta tirkan sey heme dewanê ma nameyê Herta zî bedelnayo kerdo Karpuzlu. Memûrê dewlete wexto ke ameyê dewe, muhtemelen bostan de zebeşî dîyê, şarê dewe înan rê zebeş îkram kerdo, coka nameyê dewe kerdo “Karpuzlu”. Eynî memûrî gama ke şiyê dewa cîrane Cixsê, seba ke darûberê fêkî tede zaf o, nameyê aye zî kerdo Ağaçlı. Şiyê dewa cîrane ya bîne Zerra, ewnîyayo awa ci zaf a, layan û dereyan ra bi şireşir herekîyena, nameyê ena dewa ma zî kerdo Çağlayan. Hasilî kelam, enê tirkan her çiyê ma heremnayo!

Tazîyeya ke ma şiyî, mehlaya Şêxan de bî. Ena mehla de, corê camî de yew goristano rewîn estbi, dorê ci bi dês û têldirik amebi pawitiş. Mi qicekîya xwu ra şinawitbi ke Herta de ziyarete esta. Dewijanê ma meselayanê cidî de ziyara Herta ser o sond wendêne. Yeno mi vîr, vatêne “Bi şalanê Herta”, vatêne “Bi Şêx Mehmûdê Herta” û sond wendêne. Coka wexto ke ma cayê tazîye ra vejîyayî, ma şiyî zereyê camî. Hewşê camî de yew mezel estbi. Gama ke ma yew korîdoro sey herfa L ro fetelîyayî, cayo ke merdim şino zereyê camî de, her di hetanê korîdorî de çend mezelî estbî. Zere de, serê berê camî de zî yew lewheyo ke bi yew Tirkîya şikitî nusîyayo estbi.

Malûmatê ke enê lewheyî ser o nusîyayê, mi açarnayî Kirdîya ma ser:

“Şêx Hesen, bajarê Îraqî Mûsil de îqamet keno. Seba ke nesla hezretî Huseynî ra yeno û wayirê unwanê seyîdîtî yo, destpêkê seserra 17. de zilim û tehda ver cînîya xwu û her hîrê lajanê xwu Mehmûd, Sadiq û Heqî gêno Mûsil ra vejîyeno. Seba ke erdê Împaratorîya Usmanîyan de hurmet nîşanê aîleya seyîdan diyeno û înan rê ardim yeno kerdiş, yeno cayo ke mabeynê Licê û Hezroyî de nika ci ra vanê Xirba Seyîdan. Hîna badê, lajanê ci ra Heqî şino Licê, Sadiq şino mintîqeyê Hevêdan yê Pasorî, Mehmûd zî şino Herta. Bi nameyê Mistefa û Osman di lajê Mehmûdî benê. Împaratorîya Usmanîyan de debara aîleyanê seyîdan ke nesla pêxemberî ra yenê hetê dewlete ra temîn bena. Seba ke enê îmkanan ra îstîfade bikerê, kesê ke seyîd nîyê la xwu seyîd nîşan danê zêdiyenê. Enê ser o, padîşah Murado çarin yew ferman vejeno û înanê wayirê unwanê setyîdîtî wesêneno Îstanbul. Şêx Mehmûd û lajê ci Şêx Mistefa piya şinê Îstanbul. Yew roja îneyî yew camîya ke wezîranê Muradê çarinî ra yew zî camî de yo xutbe waneno. Vano ‘Fethê Bexdadî do bibo nisîbê Muradê çarinî.’ Wezîr şino çiyo ke xutbe de şinaweno padîşahî rê behs keno. Enê ser o, padîşah ey wesêneno saray. Keweno binê tesîrê îlmê ci yê îslamî û keynaya xwu Zelîxa dano lajê Şêx Mehmûdî Mistefayî. Padîşah, derûdorê Licê, Hezro û Pasorî de heşt dewan Şêx Mehmûdî rê bexş keno. Şêx Mehmûd û lajê xwu Mistefa qaso ke îcab kenê esker gênê xwu het û Îstanbul ra vejîyenê. Wexto ke yenê Uskudar, Mistefa nişka ra nêweş keweno û wefat keno. Cinazaya ci Uskudar de defin kenê. Herçiqas Şêx Mehmûdî veyva xwu Zelîxa ra vato ti eşkena ageyrê keyeyê babîyê xwu la Zelîxa sultan vato êdî babîyê mi Şêx Mehmûd o, ez do ey dir şêrî. Badê ke ageyrayê Herta, camîya ke dewa Herta de ya, Zelîxa sultan daya viraştiş. Zelîxa sultan Herta de yew keyna arda dinya labelê keyneke emrê xwu yo qijek de wefat kerdo. Bi nameyê Abdulah û Hesen di lajê Usmanê birayê şêx Mistefayî biyê. Hesenî ra tutê lajînî nêbiyê. La Abdulahî ra bi nameyê Şêxê yew laj biyo, şêxîtî Şêx Şêxê de qediyaya.”

Wexto ke ma şiyî camî, yew camêrdî ma rê rêbertî kerde. Persê mi ser o, camêrdî va “Aîleya ma ra Mela Qadirî tiya ra qasê panciyes serrî verê cû enê malûmatî nuştê û eno lewhe tiya aliqnayo. Mela Qadir dades serrî verê cû şiyo rehmet.”

Malûmatê ke eno lewhe de nusîyayê, zafê cayan de muhtacê teyîdkerdiş û îzehkerdişî yê. Tayê cayan de zî sehîh nêasenê. Mesela, lewhe de nuşto vato “Padîşah, derûdorê Licê, Hezro û Pasorî de heşt dewan Şêx Mehmûdî rê bexş keno.” La Mela Qadirî nêvato enê dewî kamcîn ê? Mi ê dewijê ke aîleya Şêx Mehmûdî ra yeno ra persa, ey va ez nêzana. Û va “Şêx Mehmûd lajê Şêx Elî yo, Şêx Elî zî lajê Şêx Muradî yo. Enê hewt birayî benê, Bexdad ra ameyê.” Yanî çiyo ke enê merdimî va û çiyo ke Mela Qadirî lewhe de nuştê pê nêgênê. 

Usmanîyan badê Herbê Çaldêranî (1514), serra 1534 de Bexdad girewto. Labelê 90 serrî badê, serra 1624 de Bexdad û Mûsil 14 serrî binê hukmê Safewîyan de mendê. Tarîx de behs beno ke eno wext de şîayan tehda bi sunnîyan kerda. Eger Şêx Hesenî cînîya xwu û her hîrê lajê xwu girewtê ameyo erdanê ke binê hukmê Usmanîyan de yê, eno wext de biyo. Û eger, Şêx Mehmûd wexto ke şiyo Îstanbul lajê ci yê zewacî estbiyo, a game, wexto ke Şêx Hesen Mûsil ra ameyo, tornê ci zî estbiyê.

Artêşa Usmanîyan roja 8 gulan 1638 de Îstanbul ra hereket kerdo, hewt aşmî badê, roja 23 kanûn 1638 de Bexdad tekrar girewto. Eger Şêx Mehmûd û lajê xwu Mistefa şiyê Îstanbul û Şêx Mehmûdî camî de xutbe wendo, vato ‘Fethê Bexdadî do bibo nisîbê Muradê çarinî’, eno çî serra 1638 ra ver biyo. Ma vajê, Şêx Mehmûd serrêk verê cû, yanî serra 1637 de şiyo Îstanbul. A game, serra 1637 de, Murado çarin hema 24 serre yo. Çimkî tarîx de qeydkerde yo ke Murado çarin 1612 de ameyo dinya û 1640 de, 27 serrîya xwu de merdo. Gelo hema 24 serrîya Muradê çarinî de keynaya ey a zewacî estbiya ke daya lajê Şêx Mehmûdî?

Tarîx de nameyê lajanê Muradê çarinî wina qeyd biyê: 1.Şehzade Silêman, 2.Şehzade Ahmed, 3.Şehzade Mehmed, 4.Şehzade Eledîn

Nameyê keynayanê Muradê çarinî zî wina qeyd biyê: 1.Safîye Sultan, 2.Gewher Sultan, 3.Îsmîxan Sultan, 4.Rukîye Sultan, 5.Bedîa Sultan, 6.Hafsa Sultan

Seke aseno, miyanê keynayanê Muradê çarinî de yewa bi nameyê Zelîxa çinê ya.