"Dara valêre" nêbena "söğüt ağacının ağacı"
Tayê ciwanê ke enê serranê peyînan unîversîteyan de master kenê, ge-ge mi rê telefon akenê, bi heyecan vanê "Ma yew xeletîya to dîya!" Ez vana "Kerem bikerê, vajê." Vanê "Nameyê yew kitabê to Binê Dara Valêre de nîyo?" Ez vana "Belê." Vanê "Eyla seke ti vajê 'Söğüt Ağacının Ağacı Altında'. Winî beno? Nê!" Di heban zî înternetî ser o mi rê mesaj şirawito, eynî çî vanê. La reya verîne, 2012 de, yew xortê ke Unîversîteya Artukluyî ya Mêrdînî de beşê lîsansê berzî yê bêtezî de wendêne, derheqê nameyê enê kitabî de, projeyê xwu de wina nuştbi: "Werekna nuştoxî sey nê kitabî nûştibi nameyê nê kitabî ser o daha bidîqet bibîyêne. Çunke kirdkî de valêre yena manayê ' söğüt ağacı '. Goreyê nameyê kitabî manaya kitabî beno ' söğüt ağacının ağacı altında '. Semedê ke çekuya valêre bi sereyê xo tenya yena manayê ' söğüt ağacı '. Dara valêrê beno ' söğüt ağacının ağacı ' . Ganî yan bivatêne " Binê Dara Vîyale De ' yan zî bivatêne ' Binê Valêre De ' ." Xortî metnê xwu de neke tena reyêk, ena xeletîya (!) mi çend rey tekrar kerdbî. Mesela, bineyke cêr de zî wina nuştbi: "Nameyê na hîkaye de hetê fambîyayîşî ra xeletîyêk esta. Ganî nameyê hîkaye yan ' Binê Valêre De ' yan zî ' Binê Dara Vîyale De ' bibîyêne."[1]
Mi hîkayeya "Binê Dara Valêre de" serra 2001 de nuştbî. Kitabê min ê hîkayeyan "Binê Dara Valêre de" zî, çeleyê 2002 de Stockholm de weşanîyabi. Badê çapê yewin, di reyê bînî zî çap bi. Wexto ke mi ê hîkayeyî nuştêne, metnê kirdkî welat de peyda nêbîyêne. Yanî mi dest de yew nimûneyê kirdkîya nuştekî çinê bi ke ez bala xwu bidî ser, qet nêbo, hetê îmla û gramerî ra mi rê bibo emsal. La ancî zî ewro, gama ke ez xwu dima ewnîyena metnanê xwu yê ê wextî ra, xeletîyê mi zaf kêmî yê. Nika ez vînena, tayê nuştoxî estê, çend kitabê înan bi kirdkî (kirmanckî, zazakî, dimilkî) weşanîyayê zî, ancî zafê cumleyê înan xelet ê. Û zaf kesê ke newe dest bi nuştiş kenê, xwura qet mevajê!
Derheqê "dara valêre" de, ke vanê tirkî de yena manaya "söğüt ağacının ağacı" de ez vateyê xwu yê peyînî sere de vajî. Bi eno qayde nuştiş xelet niyo, "dara valêre" nîna manaya "söğüt ağacının ağacı". Mi raşt nuşto. Eke ma "dara valêre" motamot tercumeyê tirkî bikin, esas bena "söğüttutan ağacı".
Herçiqas bêro vatiş ke suffîksê "-êre" "dare" ra peyda biyo, yanî mesela, "vamedare" vurîyaya biya "vamêre", la ez enê texmînî yan zî îzehetî raşt nêvînena. Ez vana, suffîksê "-êr" esasê xwu de "gêr" o, la vengê "g"yî helîyayo biyo vindî. Yanî "vamgêre", "gozgêre", "tuygêre", "xewxgêre", vîyalgêre/valgêre" û heme nameyê daran de vengê "g" helîyayo biyo vindî. Dima şeklê "vamêre", "gozêre", "tuyêre", "xewxêre", "vamêre", vîyalêre/valêre" û sn. girewto. Mesela, eke ma çekuya "vamêre" motamot tercumeyê tirkî bikin, esasê xwu de bena "bademtutan".
Gereka ma xwu vîr ra nêkerê, zafê çekuyê yew ziwanî motamot tercumeyê yewna ziwanî nêbenê. Mesela, tirkî de keso ke maseyan gêno/tepîşeno ra vanê "balıkçı", ma zî vanê "masegêr"[2]. Eke ma çekuya "masegêr" motamot tercumeyê tirkî bikin, gereka ma vajin "balıktutan". Labelê seba ke tirkî de "masegêr" ra vanê "balıkçı" coka ma zî çekuya "masegêr"î sey "balıkçı" tercume kenê. Ancî, tayê mintîqeyan de kirdî Azraîlî ra vanê "Gangêr". Eke ma nameyê "Gangêrî" motamot tercumeyê tirkî bikin, gereka ma vajin "Canalan". Coka çekuya "valêre" zî motamot tercumeyê tirkî nêbena, ancax ma bi nameyo ke tirkî de teqabulê aye keno tercume bikin.
Seba ke meselaya nameyê "dara valerê" baş fam bibo ma bineyna nizdî ra bala xwu bidin edebîyatê ma ser ke hela nuştoxanê ma yê bînan nameyê daran senî nuştê.
Mihanî Licokic zî sey mi mintîqeyê Licê ra yo. Yew sanike de winî nuşto: "Hebêke dara valêre mîyanê dirrike de wa, marêke şiyo ser û qajeqajê cê wa."[3]
Mehmud Nêşite zî mintîqeyê Licê ra yo. Ey zî yew hîkayeya xwu de winî nuşto: "Pîrika Roşna teber ra, binê dara tuyêre de meşke şanêne."[4]
Wina aseno ke bi eno hawa vatişê nameyê daran tenya aîdê mi nîyo, tenya aîdê mintîqeyê Licê zî nîyo.
Mesela, J. Îhsan Espar Pîran ra yo, ey zî wina nuşto: "Heta cêrî ra seya daranê êmîşî heta corî ra zî seya daranê mazêran daynê nê rayîrî ser o. Tanî cayan di gilê daranê êmîşî û mazêran pê resaynî."[5]
Yewna cayê eynî hîkaye de vano: "Semedo ki zaf tarî bi û o dekewtbi cîhana xeyalan mîyan, di ray linga ey de hesiyay; raya peyeni destê ey biney terişiya, yew perrê dara şavlêri cadê terişiyayî ser na û û tikê dewesna."[6]
Mihem Himbêlij zî Pîran ra yo, kitabê Haydar Işıkî Memik Axawo Dêrsimij ke tirkî ra tadayo de nameyê daran wina vîyarenê: "Pelê darandê qabaxêrî yê dergê ki vay verkewtîbî, delalî delalî xiş-xiş a têşanayîşê jîni, şewi hina zêde bêveng kerdênê."[7] "Daristan, bi darandê mazêran(meşe) ê pîlan xemilnayebi."[8] "Birekan di girmik-girmik vindertişê darandê gozêran zî ki mîyan kewtênê, yew rindey û ganîtey daynê bi koy."[9]
Hişyar Pîranî zî wina nuşto: "O sey dara gozêre bi esl û fesl bi."[10] Û Deniz Dilar Pîrejmanij ke o zî mintîqeyê Pîranî ra yo, yew şîîra xwu de wina vato: "heskerdişê to mi rê embarek o / ez xo anceno destanê to / destanê to yê ke sey gilzeyê dara xerebêre / tînca tealaye de zerrveşayîşê mi rê bîyê sîye"[11]
Şahab Laçîn Egil ra yo, yew sanika ke ey mintîqeyê Egilî ra arêdaya de nameyê "tuyêre" wina viyareno: "Birayê Leyli verê der (aye) şono ki Mecnûn ha înî ser o yo. Bira şono dara tiwêri ser û xwu limneno. (…) Birayê Leyli zî dara tiwêr ser a temaşê cîne keno. (…) Mecnûn gişta xwu roneno, a zî kerra berz kena piro do ew birayê ca (aye) dara tiwêr ser o veynda Leyli deno."[12]
Mistefa Gomayij hetê corê Pîranî ra, Mîyaran ra yo. Yew meselaya ke ey arêdaya de nameyê dare wina vîyareno: "Şiwane şêrî yew dara mazêr a besteno û yew çuwaya derdeyên gêno ûnceno kata ey ra."[13]
Înan ra wet, hetê Çewlîgî ra, Mehmud Celayîr yew roportaj de wina vano: "Mi waşt ez ê kueyanî girdan, deranî derxwelan, awkê wisarî ya ke pê kêf û eşq xuşena, vilikanî kueyan ke her wextî serri di yewna reng gênî û daranê guezêranê (gozêran) girdan virazî." Eynî ca de Seyîdxan Kurij persa xwu de vano: "To hê (hîna) verî portrê dewijan û gravurî viraştîyenî. Yew muddet zî to kurnê daranî valîyeran viraştî, la cuwa pê to dest kerd ci resimî koyan, menzera û resimî herri (erdî) viraştî. Ti xebatê xo ya resimî ser o eşkenî se vacî?"[14]
Seyîdxan Kurij yew fiqraya ke arêdaya û kovara Vateyî de weşanaya de vano: "Wi rîye (raye) ra raştî yew darê miryer (mirwêre, dara murîye) yeno."[15] Ey yew nuşteyê xwu de zî wina nuşto: "Daranî mazêran pind vetibi, hinî hêdî-hêdî pel kerdîyên a."[16] Seyîdxan Kurijî kitabê xwu yê hîkayeyan Grev de wina nuşto: "Daranî mazêran pind vetibi, hinî hêdî-hêdî pel akerdênî."[17] Eynî kitab de, yewna ca de wina nuşto: "Hinî kar û gure qedîyabi, citê payîzî ameybî kerdiş, gozêrî kuwîyayibî, qicanî dewi daranî gozêran ra gozî peyên zî tira kerdibî."[18]
Îsmet Bor yewna mintîqeyê Çewlîgî ra yo, yew sanika ke ey fekê dadîya xwu ra arêdaya de nameyê daran wina viyarto: "Ser sibayî wurzen we çi wuirz! Eg’ a qûrîyefa g’ yi tedi bî, bîya yo kueşki, ey lûeqley bî yo baxçi, zerrê ye bîya yo çirr, cîger ye z’ bîyo yo dara valîyer, virisnîye xwu dawa sêr çirr, ti qayîl ê ke bin id rûnîş û ey velgî z’ tever baxçî ya fek berî d’ bîye di şêr’."[19] Ancî Îsmet Borî kitabê xwu yê hîkayeyan Estareyê Koyê Hesarî de zî wina nuşto: "Senî ke perperike eşqê adirî ra xo erzena kilê adirî, o ke Zirave dîya qayîl bi xo bierzo adirê çimanê Zirave û tede wele bo: ê çimê ke sey bizoteyê adirî dara mazêre yê..."[20]
Subhî Aydinî yew sanike de winî nuşto: "Awi baxçê yinid yo dara sayyer bi."[21]
Feyza Adabeyi Sêwregi ra ya. Nameyê yew sanika ke aye arêdaya û kitabê xwu de weşanaya "Dara Sêzeri" ya.[22]
Bazîd Cîhangîr dewa Muradan yê Dara Hênî ra yo, nameyê yew şîîra ey "Dara Mazêre" ya.[23]
Mintiqîyê Govdereyî ra Ehmedê Dirihî yew roportajê xwu de vano: "Mela Mistefa Berzanî ra pers kenî vanî, 'Sînorê Kurdîstanî ça de dest pê keno, heta ça şino?' O vano, 'Dara mazêran a dest pêkeno, hetan peynîyê dara mazêran, ardê ma Kurdîstan o'."[24]
Pali ra Xece yew şiîra xwu de wina nuşto: "yo veng dara mazêra ezîz ra vicîyenû"[25]
Nadîre Guntaş Aldatmaz, merkezê mintîqeyê Dêrsimî Mamekîye ra ya. Romanê xwu Pîltane de wina nuşto: "Doktorî Ferhat koka yew dara mazêre de nabe ro." Yewna ca de vana: "Hevalê înan, birayê înan Ferhat, nika leyê dara mazêre de, binê wele de bî."[26]
Huseyîn Karakaş, hetê corê Dêrsimî, Erzingan ra nat, mintîqeyê Qerebêlê Qoçgirî ra yo. Kitabê xwu yê hîkayeyan Zere ra de wina nuşto: "Gerîlayî eynî sey leglegan şewa Newroze veycîyayî ameyî zereye dereyî de kewtî bine daranê gozeron."[27] Eynî kitab de yewna ca de wina nuşto: "Dara lapikêre ra dimode rindek zî sanaybî ci u dimî ser o zî na misra nuştbî:"[28]
Neke tenya enê yê, esas hema zaf merdimanê bînan nuşteyanê xwu de bi eno qeyde nuşto. La hende nimûneyî bes ê. Seke aseno, kirdkî de sey "dara gozêre, dara mazêre, dara valêre..." heme mintîqeyan de yeno vatiş.
Enê tenya çend çimeyê nuştekî yê, la mi bi xwu fekê şarê ma ra eno hawa namekerdişê daran şinawito û nika zî şinawena. Mesela, dades serrî verê cû ez şibiya dewa Licê Barave. Ena dewe keyê xalanê min ê. Gama ke ma ageyrayne ameyne Diyarbekir, rayir ra cayêk de mînîbusa ma stop kerde. Ma ameyî war. Ê doran ra gelêk vamêrê tehlikî estbî. Xal Saliho ke emrê xwu hewtay serrî ra cor bi, o zî mi het bi. Mi persa va "Xal Salih, enê çi dar ê?" Ey va "Enê zî vamgêr ê. Kurmancî ci ra vanê 'qijikbihîv'. Vamê înan tehl ê, nêweşîya şekerî rê îlac ê."
Mi derheqê enê malumatî de Malmîsanijî rê înternetî ser o yew mesaj şirawit. Mi mesajê xwu de teqrîben wina va: "Sufîksê '-êre' ke dusyeno nameyê meyweyê daran wa û beno nameyê dare, wina aseno ke eslê xwu de 'gêr' o. Mesela, çekuya 'vamêre' eslê xwu de 'vamgêre' biya, la vengê 'g' kewto." Ey sey her wextî fikrê mi red kerd, çimkî tenya o her çî zano, cewabê xwu de va: "Eslê xwu 'vamedare' biya, la zemanî reyde vurîyaya biya 'vamêre'. Suffîksê '-êre' fransizkî de zî esto..."
Ez fransizkî nêzana, coka ez nêeşkena derheqê suffîksê "-êre"yê fransizkî de cigêrayiş bikerî ke kokê enê suffîksî ça ra yeno û ez nêzana têkilîya fransizkî û kirdkî çi derece de ya. La ez vana zaf zehmet o ke suffîksê "-êre" çekuya "dare" ra bivirazîyo. Eke çekuya "dare" ra bivirazîyayne, mumkin nêbi ke şarê ma her ca de bivatêne: "dara gozedare, dara lapikedare, dara mazîdare, dara qabaxdare, dara sayedare, dara sêzedare, dara şavludare, dara tuyedare/tiwedare, dara valedare/vîyaledare, dara xerebedare, dara mirûyedare..."
Mintîqeyê Licê de nameyê heme daran makî nîyê. Mesela, "asindar (n) (bi tirkî: lübnan meşesi), "gendar (n)", "sipîndar (n) (bi tirkî: akçaağaç)", "sûredar (n) (bi tirkî: kızılağaç)", "wişkdar (n)", zilindar (n)" nêrkî yê. Enê darî ber gênê yan nêgênê, ez baş nêzana, la darê înan hîna zaf karê necarîye de yeno bikarardiş. Darê xwu zaf sert o, bi seserran maneno. Dekenê mîyanê dêsê kerrayan. Eke dekewt mîyanê dêsî, êdî ci ra vanê "dardês (n)".
Ma het daro hewirs zî nêrî yo. Ez vana qey sewbîna cayan de zî nêrî yo. Mesela, kitabê Malmîsanijî Folklorê Ma ra Çend Nimûney de, yew ca de wina nuşte yo: "Ti zey dara horsî (wersî) geş bî."[29]
Heto bîn ra, zaf zehmet o ke çekuya pêrabestîye "viyaledare" de vengê "eda" bivurîyo bibo "ê". Çimkî kirdkî de çend nameyê winasî estê ke vengê "eda" eynî sey xwu tede mendo, nêbiyo "ê". Mesela, "dêzdare (m)[30]", "hingedare (m)[31]" û "velgedare (m)[32]" estê. Eke "eda" bivurîyayne bibiyêne "ê", a game gereka enê nameyî zî bibîyêne sey "dêzêre (m)", "hingêre (m)" û "velgêre (m)". Labelê zaf mumkin o ke suffîksê "-gêr"î (gêrê girewtişî) gama ke bidusîyo yewna çekuye wa, vengê "g" xwu bikero vindî. Û zaf normal o ke şarê ma dara ke vaman gêna ra vajo "dara vam[g]êre".
Seke mi cor de zî va, eke ma bi eqlê tirkî biewnîn "dara vam[g]êre" ra û motamot tercumeyê tirkî bikin, bena "bademtutan ağacı". La gama ke ma tercume kenê, ma vajin "badem ağacı" hîna rast o, çimkî tirkî nêvanê "bademtutan ağacı."
Ez nêzana tirkî de "söğüt" eslê xwu de tena nameyê dare yo yan sey daranê bînan nameyê berê dare yo. Labelê dara valêre, verî ke pelan akero, ewilî yew tewir bero purtikin gêna. Beno ke "vîyal/val" nameyê enê berî bo. Xulase, îbareyê "Binê dara valêre de", tirkî de nîno manaya "Söğüt ağacının ağacı altında". Merdim eşkeno sey "Söğüt ağacının altında" tercume bikero.
Bitaybetî ciwanê ke ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî ra tirkî ser o kirdkî mûsenê, yanî bi wasitaya tirkî kirdkî mûsenê, riyê eqlê tirkî ra enê tewir çekuyan xelet fam kenê. Sebebê xwu zî eno yo ke, raşt nîyo merdim ziwanê xwu bi wasitaya yewna ziwanî bimûso. Gereka merdim manaya çekuyanê ziwanê xwu raşteraşt ferhengo ke ziwanê merdimî de amade biyo ra bimûso. Yanî verî ke ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî) amade bibo, gereka ferhengê kirdkî amade bibîyêne.
Sey vateyê peyînî, ez hêvîdar a, gama ke ma ziwanî ser o şixulîyenê, ma ziwanê xwu standardîze kenê, çiyo ke ma tam ci ra emîn nîyê de ma qeraranê wişkan nêdin. Çimkî mumkin o ke ma zerar bidin ziwanê xwu. Û ez hêvî kena, ciwanê ma zî, verî ke vajê eno xelet yan raşt o, wa baş biwanê, cigeyrê, rind esehî bikerê hema vateyê xwu vajê yan zî binusnê, la bi delîl û îsbat nîşan bidê ke ma hemîne rê faydeyê xwu bibo.
__________________
[1] Yew merdimê enê xortî ke nuştişê tezî de ci rê ardim kerdbi, ey mi rê metin şirawit. Gama ke mi dosya ra eno qisim neqil kerd, tenya mi binê tayê cumleyan xêz kerd, sewbîna sey eslê xwu yo.
[2] Ferhengê Tirkî-Kirmanckî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina vîyareno: "balıkçı: 1)masegir, -e 2)maseroş, -e 3)masewan, -e" Labelê şarê ma nêvano "masegir" vano "masegêr". Çimkî çekuya "girewtiş"î şeklê "gêr" de bena suffîks. Mesela, Ferhengê Tirkî-Kirmanckî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina nuşte yo: "Gangêr (n): Azrail". Seke aseno, çekuya "girewtiş"î gama ke biya suffîks şeklê "-gêr"î girewto.
[3] Mihanî Licokic, Mar û Citêr û Liwe, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 19, r. 99
[4] Mehmud Nêşite, Qehremanîya Vîta Zingure, Vate, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 30, r. 51
[5] J. Îhsan Espar, Beyi Se Bena, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 2, r. 178
[6] J. Îhsan Espar, Beyi Se Bena, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 3, r. 57
[7] Haydar Işık, Memik Axawo Dêrsimij, Tadayox: Mihem Himbêlij, Weşanên Apec, Spanga 1994, r. 21
[8] Haydar Işık, Memik Axawo Dêrsimij, Tadayox: Mihem Himbêlij, Weşanên Apec, Spanga 1994, r. 57
[9] Haydar Işık, Memik Axawo Dêrsimij, Tadayox: Mihem Himbêlij, Weşanên Apec, Spanga 1994, r. 105
[10] Hişyar Pîran, Ez û Yeşîl Helîkoptere de, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 14, r. 18
[11] Deniz Dilar Pîrejmanij, Heskerdişê To Mi rê Embarek o, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 24, r. 90
[12] Şahab Laçîn, Estanekan û Meselayanê Gêlî ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2016, r. 16-17
[13] Mistefa Gomayij, Darule, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2017, r. 141
[14] Roportaj: Seyîdxan Kurij, Mahmut Celayîr: "Ez Wazena Ê Cenetê Vînbîyayî Hêna Vînî", Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 8, r. 6
[15] Seyîdxan Kurij, Ez Niwena!, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 14, r. 102
[16] Seyîdxan Kurij, Astarê Warê Ma, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 26, r. 45
[17] Seyîdxan Kurij, Grev, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2013, r. 19
[18] Seyîdxan Kurij, Grev, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2013, r. 77
[19] Îsmet Bor, Vistonikê Dadîye Mi, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2013, r. 32
[20] Îsmet Bor, Estareyê Koyê Hesarî, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2014 r. 5
[21] Suphi Aydın, Henarek; Welat Şêrq ra Sonîk, Hamburg, r. 50
[22] Feyza Adabeyi, Estanikanê Sêwregi ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 145
[23] Bazîd Cîhangîr, Zerrîya Mi Kengula ya, Çewlîg 2016, r. 70
[24] N. Celalî, Floraya Kurdistanî ser o Ehmedê Dirihî de Roportaj, Vate-41 r. 109
[25] Xece, Hesretî Mi, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 6, r. 28
[26] Mi enê her di cumleyî dosyaya ke mi rê ameybî ra girewtî.
[27] Huseyîn Karakaş, Zere ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2014, r. 47
[28] Huseyîn Karakaş, Zere ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2014, r. 49
[29] Malmîsanij, Folklorê Ma ra Çend Nimûney, Weşanê Jîna Nû, Uppsala, 1991, r. 191
[30] Ena çeku Ferhengê Kirmanckî-Tirkî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina îzeh biya: "dêzdare (m): hayvanlara kışın yedirilmek üzere kesilip ağacın çatallı ana dalları arasına dizilen yaprak yığını"
[31] hingedare (m): dara ke hingî dusyayê pa yan zî dekewtê zereyê kurna ci û tede hengimîn viraşto.
[32] Ena çeku Ferhengê Kirmanckî-Tirkî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina îzeh biya: "velgedare (m): hayvanlara kışın yedirilmek üzere kesilip ağacın çatallı ana dalları arasına dizilen yaprak yığını" Ma het çekuya "dare" yena vernî û vanê "darevelge (m)".
 |
Roşan Lezgîn, Binê Dara Valêre de, Çapê hîrêyin, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2012, 72 rîpelî
Derheqê "dara valêre" de, ke vanê tirkî de yena manaya "söğüt ağacının ağacı" de ez vateyê xwu yê peyînî sere de vajî. Bi eno qayde nuştiş xelet niyo, "dara valêre" nîna manaya "söğüt ağacının ağacı". Mi raşt nuşto. Eke ma "dara valêre" motamot tercumeyê tirkî bikin, esas bena "söğüttutan ağacı".
Herçiqas bêro vatiş ke suffîksê "-êre" "dare" ra peyda biyo, yanî mesela, "vamedare" vurîyaya biya "vamêre", la ez enê texmînî yan zî îzehetî raşt nêvînena. Ez vana, suffîksê "-êr" esasê xwu de "gêr" o, la vengê "g"yî helîyayo biyo vindî. Yanî "vamgêre", "gozgêre", "tuygêre", "xewxgêre", vîyalgêre/valgêre" û heme nameyê daran de vengê "g" helîyayo biyo vindî. Dima şeklê "vamêre", "gozêre", "tuyêre", "xewxêre", "vamêre", vîyalêre/valêre" û sn. girewto. Mesela, eke ma çekuya "vamêre" motamot tercumeyê tirkî bikin, esasê xwu de bena "bademtutan".
Gereka ma xwu vîr ra nêkerê, zafê çekuyê yew ziwanî motamot tercumeyê yewna ziwanî nêbenê. Mesela, tirkî de keso ke maseyan gêno/tepîşeno ra vanê "balıkçı", ma zî vanê "masegêr"[2]. Eke ma çekuya "masegêr" motamot tercumeyê tirkî bikin, gereka ma vajin "balıktutan". Labelê seba ke tirkî de "masegêr" ra vanê "balıkçı" coka ma zî çekuya "masegêr"î sey "balıkçı" tercume kenê. Ancî, tayê mintîqeyan de kirdî Azraîlî ra vanê "Gangêr". Eke ma nameyê "Gangêrî" motamot tercumeyê tirkî bikin, gereka ma vajin "Canalan". Coka çekuya "valêre" zî motamot tercumeyê tirkî nêbena, ancax ma bi nameyo ke tirkî de teqabulê aye keno tercume bikin.
Seba ke meselaya nameyê "dara valerê" baş fam bibo ma bineyna nizdî ra bala xwu bidin edebîyatê ma ser ke hela nuştoxanê ma yê bînan nameyê daran senî nuştê.
Mihanî Licokic zî sey mi mintîqeyê Licê ra yo. Yew sanike de winî nuşto: "Hebêke dara valêre mîyanê dirrike de wa, marêke şiyo ser û qajeqajê cê wa."[3]
Mehmud Nêşite zî mintîqeyê Licê ra yo. Ey zî yew hîkayeya xwu de winî nuşto: "Pîrika Roşna teber ra, binê dara tuyêre de meşke şanêne."[4]
Wina aseno ke bi eno hawa vatişê nameyê daran tenya aîdê mi nîyo, tenya aîdê mintîqeyê Licê zî nîyo.
Mesela, J. Îhsan Espar Pîran ra yo, ey zî wina nuşto: "Heta cêrî ra seya daranê êmîşî heta corî ra zî seya daranê mazêran daynê nê rayîrî ser o. Tanî cayan di gilê daranê êmîşî û mazêran pê resaynî."[5]
Yewna cayê eynî hîkaye de vano: "Semedo ki zaf tarî bi û o dekewtbi cîhana xeyalan mîyan, di ray linga ey de hesiyay; raya peyeni destê ey biney terişiya, yew perrê dara şavlêri cadê terişiyayî ser na û û tikê dewesna."[6]
Mihem Himbêlij zî Pîran ra yo, kitabê Haydar Işıkî Memik Axawo Dêrsimij ke tirkî ra tadayo de nameyê daran wina vîyarenê: "Pelê darandê qabaxêrî yê dergê ki vay verkewtîbî, delalî delalî xiş-xiş a têşanayîşê jîni, şewi hina zêde bêveng kerdênê."[7] "Daristan, bi darandê mazêran(meşe) ê pîlan xemilnayebi."[8] "Birekan di girmik-girmik vindertişê darandê gozêran zî ki mîyan kewtênê, yew rindey û ganîtey daynê bi koy."[9]
Hişyar Pîranî zî wina nuşto: "O sey dara gozêre bi esl û fesl bi."[10] Û Deniz Dilar Pîrejmanij ke o zî mintîqeyê Pîranî ra yo, yew şîîra xwu de wina vato: "heskerdişê to mi rê embarek o / ez xo anceno destanê to / destanê to yê ke sey gilzeyê dara xerebêre / tînca tealaye de zerrveşayîşê mi rê bîyê sîye"[11]
Şahab Laçîn Egil ra yo, yew sanika ke ey mintîqeyê Egilî ra arêdaya de nameyê "tuyêre" wina viyareno: "Birayê Leyli verê der (aye) şono ki Mecnûn ha înî ser o yo. Bira şono dara tiwêri ser û xwu limneno. (…) Birayê Leyli zî dara tiwêr ser a temaşê cîne keno. (…) Mecnûn gişta xwu roneno, a zî kerra berz kena piro do ew birayê ca (aye) dara tiwêr ser o veynda Leyli deno."[12]
Mistefa Gomayij hetê corê Pîranî ra, Mîyaran ra yo. Yew meselaya ke ey arêdaya de nameyê dare wina vîyareno: "Şiwane şêrî yew dara mazêr a besteno û yew çuwaya derdeyên gêno ûnceno kata ey ra."[13]
Înan ra wet, hetê Çewlîgî ra, Mehmud Celayîr yew roportaj de wina vano: "Mi waşt ez ê kueyanî girdan, deranî derxwelan, awkê wisarî ya ke pê kêf û eşq xuşena, vilikanî kueyan ke her wextî serri di yewna reng gênî û daranê guezêranê (gozêran) girdan virazî." Eynî ca de Seyîdxan Kurij persa xwu de vano: "To hê (hîna) verî portrê dewijan û gravurî viraştîyenî. Yew muddet zî to kurnê daranî valîyeran viraştî, la cuwa pê to dest kerd ci resimî koyan, menzera û resimî herri (erdî) viraştî. Ti xebatê xo ya resimî ser o eşkenî se vacî?"[14]
Seyîdxan Kurij yew fiqraya ke arêdaya û kovara Vateyî de weşanaya de vano: "Wi rîye (raye) ra raştî yew darê miryer (mirwêre, dara murîye) yeno."[15] Ey yew nuşteyê xwu de zî wina nuşto: "Daranî mazêran pind vetibi, hinî hêdî-hêdî pel kerdîyên a."[16] Seyîdxan Kurijî kitabê xwu yê hîkayeyan Grev de wina nuşto: "Daranî mazêran pind vetibi, hinî hêdî-hêdî pel akerdênî."[17] Eynî kitab de, yewna ca de wina nuşto: "Hinî kar û gure qedîyabi, citê payîzî ameybî kerdiş, gozêrî kuwîyayibî, qicanî dewi daranî gozêran ra gozî peyên zî tira kerdibî."[18]
Îsmet Bor yewna mintîqeyê Çewlîgî ra yo, yew sanika ke ey fekê dadîya xwu ra arêdaya de nameyê daran wina viyarto: "Ser sibayî wurzen we çi wuirz! Eg’ a qûrîyefa g’ yi tedi bî, bîya yo kueşki, ey lûeqley bî yo baxçi, zerrê ye bîya yo çirr, cîger ye z’ bîyo yo dara valîyer, virisnîye xwu dawa sêr çirr, ti qayîl ê ke bin id rûnîş û ey velgî z’ tever baxçî ya fek berî d’ bîye di şêr’."[19] Ancî Îsmet Borî kitabê xwu yê hîkayeyan Estareyê Koyê Hesarî de zî wina nuşto: "Senî ke perperike eşqê adirî ra xo erzena kilê adirî, o ke Zirave dîya qayîl bi xo bierzo adirê çimanê Zirave û tede wele bo: ê çimê ke sey bizoteyê adirî dara mazêre yê..."[20]
Subhî Aydinî yew sanike de winî nuşto: "Awi baxçê yinid yo dara sayyer bi."[21]
Feyza Adabeyi Sêwregi ra ya. Nameyê yew sanika ke aye arêdaya û kitabê xwu de weşanaya "Dara Sêzeri" ya.[22]
Bazîd Cîhangîr dewa Muradan yê Dara Hênî ra yo, nameyê yew şîîra ey "Dara Mazêre" ya.[23]
Mintiqîyê Govdereyî ra Ehmedê Dirihî yew roportajê xwu de vano: "Mela Mistefa Berzanî ra pers kenî vanî, 'Sînorê Kurdîstanî ça de dest pê keno, heta ça şino?' O vano, 'Dara mazêran a dest pêkeno, hetan peynîyê dara mazêran, ardê ma Kurdîstan o'."[24]
Pali ra Xece yew şiîra xwu de wina nuşto: "yo veng dara mazêra ezîz ra vicîyenû"[25]
Nadîre Guntaş Aldatmaz, merkezê mintîqeyê Dêrsimî Mamekîye ra ya. Romanê xwu Pîltane de wina nuşto: "Doktorî Ferhat koka yew dara mazêre de nabe ro." Yewna ca de vana: "Hevalê înan, birayê înan Ferhat, nika leyê dara mazêre de, binê wele de bî."[26]
Huseyîn Karakaş, hetê corê Dêrsimî, Erzingan ra nat, mintîqeyê Qerebêlê Qoçgirî ra yo. Kitabê xwu yê hîkayeyan Zere ra de wina nuşto: "Gerîlayî eynî sey leglegan şewa Newroze veycîyayî ameyî zereye dereyî de kewtî bine daranê gozeron."[27] Eynî kitab de yewna ca de wina nuşto: "Dara lapikêre ra dimode rindek zî sanaybî ci u dimî ser o zî na misra nuştbî:"[28]
Neke tenya enê yê, esas hema zaf merdimanê bînan nuşteyanê xwu de bi eno qeyde nuşto. La hende nimûneyî bes ê. Seke aseno, kirdkî de sey "dara gozêre, dara mazêre, dara valêre..." heme mintîqeyan de yeno vatiş.
Enê tenya çend çimeyê nuştekî yê, la mi bi xwu fekê şarê ma ra eno hawa namekerdişê daran şinawito û nika zî şinawena. Mesela, dades serrî verê cû ez şibiya dewa Licê Barave. Ena dewe keyê xalanê min ê. Gama ke ma ageyrayne ameyne Diyarbekir, rayir ra cayêk de mînîbusa ma stop kerde. Ma ameyî war. Ê doran ra gelêk vamêrê tehlikî estbî. Xal Saliho ke emrê xwu hewtay serrî ra cor bi, o zî mi het bi. Mi persa va "Xal Salih, enê çi dar ê?" Ey va "Enê zî vamgêr ê. Kurmancî ci ra vanê 'qijikbihîv'. Vamê înan tehl ê, nêweşîya şekerî rê îlac ê."
Mi derheqê enê malumatî de Malmîsanijî rê înternetî ser o yew mesaj şirawit. Mi mesajê xwu de teqrîben wina va: "Sufîksê '-êre' ke dusyeno nameyê meyweyê daran wa û beno nameyê dare, wina aseno ke eslê xwu de 'gêr' o. Mesela, çekuya 'vamêre' eslê xwu de 'vamgêre' biya, la vengê 'g' kewto." Ey sey her wextî fikrê mi red kerd, çimkî tenya o her çî zano, cewabê xwu de va: "Eslê xwu 'vamedare' biya, la zemanî reyde vurîyaya biya 'vamêre'. Suffîksê '-êre' fransizkî de zî esto..."
Ez fransizkî nêzana, coka ez nêeşkena derheqê suffîksê "-êre"yê fransizkî de cigêrayiş bikerî ke kokê enê suffîksî ça ra yeno û ez nêzana têkilîya fransizkî û kirdkî çi derece de ya. La ez vana zaf zehmet o ke suffîksê "-êre" çekuya "dare" ra bivirazîyo. Eke çekuya "dare" ra bivirazîyayne, mumkin nêbi ke şarê ma her ca de bivatêne: "dara gozedare, dara lapikedare, dara mazîdare, dara qabaxdare, dara sayedare, dara sêzedare, dara şavludare, dara tuyedare/tiwedare, dara valedare/vîyaledare, dara xerebedare, dara mirûyedare..."
Mintîqeyê Licê de nameyê heme daran makî nîyê. Mesela, "asindar (n) (bi tirkî: lübnan meşesi), "gendar (n)", "sipîndar (n) (bi tirkî: akçaağaç)", "sûredar (n) (bi tirkî: kızılağaç)", "wişkdar (n)", zilindar (n)" nêrkî yê. Enê darî ber gênê yan nêgênê, ez baş nêzana, la darê înan hîna zaf karê necarîye de yeno bikarardiş. Darê xwu zaf sert o, bi seserran maneno. Dekenê mîyanê dêsê kerrayan. Eke dekewt mîyanê dêsî, êdî ci ra vanê "dardês (n)".
Ma het daro hewirs zî nêrî yo. Ez vana qey sewbîna cayan de zî nêrî yo. Mesela, kitabê Malmîsanijî Folklorê Ma ra Çend Nimûney de, yew ca de wina nuşte yo: "Ti zey dara horsî (wersî) geş bî."[29]
Heto bîn ra, zaf zehmet o ke çekuya pêrabestîye "viyaledare" de vengê "eda" bivurîyo bibo "ê". Çimkî kirdkî de çend nameyê winasî estê ke vengê "eda" eynî sey xwu tede mendo, nêbiyo "ê". Mesela, "dêzdare (m)[30]", "hingedare (m)[31]" û "velgedare (m)[32]" estê. Eke "eda" bivurîyayne bibiyêne "ê", a game gereka enê nameyî zî bibîyêne sey "dêzêre (m)", "hingêre (m)" û "velgêre (m)". Labelê zaf mumkin o ke suffîksê "-gêr"î (gêrê girewtişî) gama ke bidusîyo yewna çekuye wa, vengê "g" xwu bikero vindî. Û zaf normal o ke şarê ma dara ke vaman gêna ra vajo "dara vam[g]êre".
Seke mi cor de zî va, eke ma bi eqlê tirkî biewnîn "dara vam[g]êre" ra û motamot tercumeyê tirkî bikin, bena "bademtutan ağacı". La gama ke ma tercume kenê, ma vajin "badem ağacı" hîna rast o, çimkî tirkî nêvanê "bademtutan ağacı."
Ez nêzana tirkî de "söğüt" eslê xwu de tena nameyê dare yo yan sey daranê bînan nameyê berê dare yo. Labelê dara valêre, verî ke pelan akero, ewilî yew tewir bero purtikin gêna. Beno ke "vîyal/val" nameyê enê berî bo. Xulase, îbareyê "Binê dara valêre de", tirkî de nîno manaya "Söğüt ağacının ağacı altında". Merdim eşkeno sey "Söğüt ağacının altında" tercume bikero.
Bitaybetî ciwanê ke ferhengê Grûba Xebate ya Vateyî ra tirkî ser o kirdkî mûsenê, yanî bi wasitaya tirkî kirdkî mûsenê, riyê eqlê tirkî ra enê tewir çekuyan xelet fam kenê. Sebebê xwu zî eno yo ke, raşt nîyo merdim ziwanê xwu bi wasitaya yewna ziwanî bimûso. Gereka merdim manaya çekuyanê ziwanê xwu raşteraşt ferhengo ke ziwanê merdimî de amade biyo ra bimûso. Yanî verî ke ferhengê tirkî-kirmanckî (zazakî) amade bibo, gereka ferhengê kirdkî amade bibîyêne.
Sey vateyê peyînî, ez hêvîdar a, gama ke ma ziwanî ser o şixulîyenê, ma ziwanê xwu standardîze kenê, çiyo ke ma tam ci ra emîn nîyê de ma qeraranê wişkan nêdin. Çimkî mumkin o ke ma zerar bidin ziwanê xwu. Û ez hêvî kena, ciwanê ma zî, verî ke vajê eno xelet yan raşt o, wa baş biwanê, cigeyrê, rind esehî bikerê hema vateyê xwu vajê yan zî binusnê, la bi delîl û îsbat nîşan bidê ke ma hemîne rê faydeyê xwu bibo.
__________________
[1] Yew merdimê enê xortî ke nuştişê tezî de ci rê ardim kerdbi, ey mi rê metin şirawit. Gama ke mi dosya ra eno qisim neqil kerd, tenya mi binê tayê cumleyan xêz kerd, sewbîna sey eslê xwu yo.
[2] Ferhengê Tirkî-Kirmanckî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina vîyareno: "balıkçı: 1)masegir, -e 2)maseroş, -e 3)masewan, -e" Labelê şarê ma nêvano "masegir" vano "masegêr". Çimkî çekuya "girewtiş"î şeklê "gêr" de bena suffîks. Mesela, Ferhengê Tirkî-Kirmanckî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina nuşte yo: "Gangêr (n): Azrail". Seke aseno, çekuya "girewtiş"î gama ke biya suffîks şeklê "-gêr"î girewto.
[3] Mihanî Licokic, Mar û Citêr û Liwe, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 19, r. 99
[4] Mehmud Nêşite, Qehremanîya Vîta Zingure, Vate, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 30, r. 51
[5] J. Îhsan Espar, Beyi Se Bena, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 2, r. 178
[6] J. Îhsan Espar, Beyi Se Bena, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 3, r. 57
[7] Haydar Işık, Memik Axawo Dêrsimij, Tadayox: Mihem Himbêlij, Weşanên Apec, Spanga 1994, r. 21
[8] Haydar Işık, Memik Axawo Dêrsimij, Tadayox: Mihem Himbêlij, Weşanên Apec, Spanga 1994, r. 57
[9] Haydar Işık, Memik Axawo Dêrsimij, Tadayox: Mihem Himbêlij, Weşanên Apec, Spanga 1994, r. 105
[10] Hişyar Pîran, Ez û Yeşîl Helîkoptere de, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 14, r. 18
[11] Deniz Dilar Pîrejmanij, Heskerdişê To Mi rê Embarek o, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 24, r. 90
[12] Şahab Laçîn, Estanekan û Meselayanê Gêlî ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2016, r. 16-17
[13] Mistefa Gomayij, Darule, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2017, r. 141
[14] Roportaj: Seyîdxan Kurij, Mahmut Celayîr: "Ez Wazena Ê Cenetê Vînbîyayî Hêna Vînî", Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 8, r. 6
[15] Seyîdxan Kurij, Ez Niwena!, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 14, r. 102
[16] Seyîdxan Kurij, Astarê Warê Ma, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 26, r. 45
[17] Seyîdxan Kurij, Grev, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2013, r. 19
[18] Seyîdxan Kurij, Grev, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2013, r. 77
[19] Îsmet Bor, Vistonikê Dadîye Mi, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2013, r. 32
[20] Îsmet Bor, Estareyê Koyê Hesarî, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2014 r. 5
[21] Suphi Aydın, Henarek; Welat Şêrq ra Sonîk, Hamburg, r. 50
[22] Feyza Adabeyi, Estanikanê Sêwregi ra, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul 2005, r. 145
[23] Bazîd Cîhangîr, Zerrîya Mi Kengula ya, Çewlîg 2016, r. 70
[24] N. Celalî, Floraya Kurdistanî ser o Ehmedê Dirihî de Roportaj, Vate-41 r. 109
[25] Xece, Hesretî Mi, Vate, Kovara Kulturî, Hûmare: 6, r. 28
[26] Mi enê her di cumleyî dosyaya ke mi rê ameybî ra girewtî.
[27] Huseyîn Karakaş, Zere ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2014, r. 47
[28] Huseyîn Karakaş, Zere ra, Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir 2014, r. 49
[29] Malmîsanij, Folklorê Ma ra Çend Nimûney, Weşanê Jîna Nû, Uppsala, 1991, r. 191
[30] Ena çeku Ferhengê Kirmanckî-Tirkî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina îzeh biya: "dêzdare (m): hayvanlara kışın yedirilmek üzere kesilip ağacın çatallı ana dalları arasına dizilen yaprak yığını"
[31] hingedare (m): dara ke hingî dusyayê pa yan zî dekewtê zereyê kurna ci û tede hengimîn viraşto.
[32] Ena çeku Ferhengê Kirmanckî-Tirkî yê Grûba Xebate ya Vateyî de wina îzeh biya: "velgedare (m): hayvanlara kışın yedirilmek üzere kesilip ağacın çatallı ana dalları arasına dizilen yaprak yığını" Ma het çekuya "dare" yena vernî û vanê "darevelge (m)".
Yorumlar
Yorum Gönder