Venganeyî dir qal û qîl - II
Seba ke kurdî tewr tay hezar serrî ra nat bêdewlet ê, coka bêîrade yê. Yanî wayirê qewet û qudretî nîyê ke bieşkê heq û hiqûqê xwu yê ke mîlîyetê înan ra hasil beno başebaş midafea bikerê û wayir vejîyê. Esas, çiyo ke rewşa înan xirabêr keno, hetê neyaranê xwu ra îdare benê. Enê halî ra xirabêr çi esto? Eno sedem ra mimkun nîyo ke kurdî rewşêka normale de bê û halê trawma de nêbê. Labelê seba ke ena rewşa anormale, eno halo trawmatîk demêko hende derg ra dewam keno, êdî normalîze biyo û ameyo qebûlkerdiş. Yanî halo anormal sey normal aseno, coka kes ferqê halê xwu de nîyo.
Trawma çi ya? Netîceyê tehda, tehekum yan midaxeleyê teberî de xisaro ke hetê bedenî û rûhî ra candaran ser o tesîr keno û ciwîyayişê înanê tebiî xeripneno ra vanê trawma. Beno ke trawma tenya yew hetê merdimî de bo, yan zî yew cayo lokal de bo.
Welatê kurdan ameyo parçekerdiş, sînorê mabeynê parçeyan bi têldirik û mayin û nobedaran wina mehkem ronîyayê; eynî seke beden û mezgê yew însanî bêro parçekerdiş. Nefesgirewtişê kurdan bîle binê kontrolî de yo. Eno çî bi zorkanî, bi tehda û tehekum, bi midaxeleyê teberî beno. Eno parçekerdiş û kontrol hende xorîn biyo ke miyanê kurdan de şîrêzê miletbiyayişî puyênayo, hîsîyatê mîlî pûç kerdo.
Tu statuyê kurdan çin o, yanî kurdî bi nameyê xwu yê etnîkî cayêk de qeydkerde nîyê. Eger nameyê “kurd” biviyaro zî, sey “sûc” zikir beno. Yanî mîlîyetê kurdan sey “sûc” kewto vileyê kurdan. Ti ziwan û kultur vajê, xwura tim binê tehqîr û tehda de yê.
Tut şino kreş, şino mekteb; verîn, miyanîn, lîse, unîversîte... Heme bi ziwanê serdestan. Şino esker, şino nêweşxane, şino dayreyê resmî… Mecbûrê ziwanê serdestan o. Hetê mîlîyetî ra tim binê tehqîrî de yo, şikite yo. Dewa xwu de bi destê xwu camî virazeno, melayê camî zî eynî dewe ra yo, la xutbe bi ziwanê serdestan wanîyeno. Û kurd nêeşkeno çiyêk bikero, ma fek qebûlnêkerdiş ra veradin nêeşkeno îtîraz bîle bikero.
Heme erjê mîlî yê kurdan bi hawayêko sîstematîk tim binê tehqîrî de yê. Kurd nêeşkeno bi erjanê xwu yê mîlî şa bibo. Mesela, nêeşkeno beyraqa xwu ra hes bikero yan zî bi tarîxê xwu îftîxar bikero. Kurd xerîbê enê hîsan o. Hetê mîlî ra tim milşikite yo, vileçewt o. Nêeşkeno ena rewşe bibedilno, hêzê ey qîm nêkeno. Biwazo nêwaza, bê hemdê xwu, zafê çiyan rê vileyê xwu nano ro, sereyê xwu keno çewt, çimanê xwu gêno û zilmî rê îtaet keno. Ferq de bo yan nêbo, rewşe wina ya.
Ma ferz bikin ke kurdîtîya xwu terk bikero û xwu sey endamê miletê serdestî bivîno, la seba ke binê şiûrê ey de bineşeyê mîlîyetî hende leze vindî nêbenê û tayê emareyî kurdbiyayişê ci rê tim şahidî kenê, yanî bi hawayêk zano ke eslê ci kurd o, coka nêeşkeno hende rehet miyanê miletê serdestî de biciwîyo.
Eger seba kurdîtîya xwu micadele bikero, yanî seba ke “kurd” bimano xwu ver bido, ena rey zî gereka her tewir xetere û tehluke û tehda û zehmetî bigêro xwu çimî. Tenya enê nîyê, gereka her tewir kul û keder û keser û qotikî bianco. Tim miyanê endîşe û fikar û tersî de yo. Ena zî rewşêka normale nîya.
Axir, ma kam hetî ra ewnîyenê biewnîn, mileto ke hetê etnîkî ra azad nêbo, eno hetê xwu ra birîndar o, trawmatîk o, muzdarîbê nêweşîyanî psîkososyalî yo. Yanî wazenê siyasetkar yan sinetkar, mela yan malim, doktor yan avûkat, heta ke wazenê ellemeyê cîhan bo, nêeşkeno vajo rewşa mi normal a. Eger vajo, bizanê ke ferqê rewşa xwu de nîyo. Mi gore yew kurd çiqas ferqê çiyan de bo, trawmaya ey zî hende xorîn a. Çimkî çi bivîno yan biwano, halê miletê ci tekrar yeno verê çimî. Ma vajin ke, yew kitab girewt xwu dest û dest pê kerd wend!...
Bêrên ma piya biwanin:
“Serrî 1936-37. Rojhelat û Başûrê Rojhelatî de qîmetê sereyê kurdî sereyêkê piyazî yo. Sey vergo ke bikewo miyanê pesê bêşiwaneyî, hêzê asayişî û brokratê dewlete wina semedê zewqê xwu bîle mêrde kiştêne. Mabeynê serranê 1929-35 de mi mektebê verîn yê Mêrdînî de yatilî wendêne. Verê berê wîlayetî de qasê girdîya texteyê teneşîrî di hebî sekuyî viraştbî û her roje ê sekuyan ser o, miyanê gunî û gunîşêrî de, wina parçe û pirtile, tirmê di xortanê kurdan teşhîr kerdêne. Xaye çimê şarê kurdî bitersnê. Badê ke cesedî uca di-hîrê rojî mendêne, herhal êdî madeyê walî begî xelîyayne, serê sibayî vîtrîn bedilîyayne, tirmê ke êdî boye kewta ci, ver bi cayêko meçhûl ameyne berdiş, herinda înan de tirmê tezeyî ameyne ronayiş. Rojêk wexto ke ez zî uca biya, mi tirmê Bengoyî ke dewa Kurdêsî ra xalê mi hesibîyayne dî. Sey çiwalî wina fekrû eştibi qantirêk ser. Xal Bengo yew xorto qama ci derge û semt bi. Seba ke hema newe amebi kiştiş wicûdê ci wuşk nêbibi. Her di hetê qantire de, destê eyê nazikê hinekerdeyî û lingê ci şindilîyayne.
Ard verê berê wîlayetî. Cendirmeyan sey barî tirmê ci vir kerd eşt war û dima zî cayê teşhîrî de paştî ser kerd derg. Ez bi çimanê hesrinan şiya nizdîyê ci. Çimê xalê mi akerdeybî û seke ewnîyayne mi ra. O wext mi çimanê ey ra ena mana vete: 'Lajê mi Mûsa, ti halê mi vînenê! Ez to ra vajî se? Ti zanê!'
A enê serran de înan midûrê emnîyetê umûmî yê Îstanbulî Fehmî Vural sey walî Mêrdînî rê tayin kerdbi. Wey gidî wey! Walîyêko winasî bêro dostan sere de! Mêrik hem hakim hem celad. Heta cinawir. Yew şelênayişê ke Qerekoprî de biyo kerd behane û manga bi manga Mêrdînijî arêdayne, qaşo şirawitêne Diyarbekir la emir dayne cendirmeyan vatêne rayir ra cayêko minasib de înan bikişê. O wext her manga des kesî ra ameyne pê. Mangaya peyîne de kalikê mi û Qesra Qelenderan ra merdimê ma Mehmed axa û lajê ci zî tey bî. Başçawîşê cendirmeyan gama ke nînan beno, rayirê Mêrdîn-Diyarbekirî ser o, mewqîyê Axreşkê de Mehmed axayî ra vano ‘Axa ma do şima zî nika bikişê. Biewnî, tiya awe esta. Çend rojî yê şima tepişte yê, eke şima miyan de cinûbet yan zî bêdesmac esto, ma destê ci akerin, wa xwu bişuwo.’ Destê înan akenê, gama ke xusilê xwu wedarenê û desmac gênê, Diyarbekir ra yew konvoyê wesaîtan yena. Lajê axayî Huseyn zî hema newe eskerî ra ameyo. Forsê vernîya wesaîte ra fam keno ke paşa yo. Hema wina uryan rayirê paşayî birneno. Paşa xwu rê heyret maneno. Verî vanê qey gêc o, la seba ke xal Huseyn tirkî zano, miyanê şermî de bi destanê xwu vernîya xwu temirneno û hal-mesela paşayî rê vano. Paşa zî Salih Paşa yo. Paşa veng dano başçawîşî. Çawîş mesela tesdîq keno û vano ‘Walî û qumandanê Alayîya Cendirmeyan emir dayo.’ Paşa vano ‘Eno çî beno lawo!’ Û hem eskeran hem zî girewteyan apey beno Mêrdîn. Walî vano ‘Anqara ra emir wina ameyo.’ Paşa telefon keno, telgraf anceno, bi zor û zehmet Anqara îqna keno, girewteyî serbest yenê veradayiş. A enê ra pey cînayetê resmî vindertî. Labelê kalikê mi (babîyê dadîya mi) seba ke resabi 85 serran nêeşka vera îşkence û serdî de deyax bikero, satlîcan bi, wefat kerd. Û nika zî otorîteyo resmî mi ra wazeno ke ez înan rê dua bikerî. Homayo pîl, ti zanê, ez vajî se! Ka ti vînayox û şinawitox ê!
A eno walîyo mel’ûn Fehmî Vural bi polîsanê xwu xortê rindekî yê Mêrdînî miyanê cadeyî de dayêne qefilnayiş, bi pompaya qamyonan pey ra hewa dekerdê pîzeyê înan û dima zî xortî veradayne. Bêguman bi vengo zaf pêt tirrî kerdêne û eno walî wina wehşî-wehşî huyayne. Merîfetê ey zaf ê. Mesela, veng dayêne serekê eşîranê kurdan ardêne dayreyê xwu, yew bi yew esparê înan biyêne, bi yewna axayî zî axayê binê xwu sey herî dayêne ramitiş.”[1]
Yew kurd çiqas xwu ra bawer beno wa bibo, çiqas xwu azad vîneno wa bivîno, çiqas mêrxas û egît beno wa bibo, qet zilm û tehda nêvîno zî, gama ke yew metno winasî biwano, bê hemdê xwu trawma viyarneno. Hasilê kelam, ma kamcîn hetî ra ewnîyenê biewnîn, ferq nêkeno. Mileto bindest hetê xwu yê mîlî ra tim halê trawma de yo.
Trawma çi ya? Netîceyê tehda, tehekum yan midaxeleyê teberî de xisaro ke hetê bedenî û rûhî ra candaran ser o tesîr keno û ciwîyayişê înanê tebiî xeripneno ra vanê trawma. Beno ke trawma tenya yew hetê merdimî de bo, yan zî yew cayo lokal de bo.
Welatê kurdan ameyo parçekerdiş, sînorê mabeynê parçeyan bi têldirik û mayin û nobedaran wina mehkem ronîyayê; eynî seke beden û mezgê yew însanî bêro parçekerdiş. Nefesgirewtişê kurdan bîle binê kontrolî de yo. Eno çî bi zorkanî, bi tehda û tehekum, bi midaxeleyê teberî beno. Eno parçekerdiş û kontrol hende xorîn biyo ke miyanê kurdan de şîrêzê miletbiyayişî puyênayo, hîsîyatê mîlî pûç kerdo.
Tu statuyê kurdan çin o, yanî kurdî bi nameyê xwu yê etnîkî cayêk de qeydkerde nîyê. Eger nameyê “kurd” biviyaro zî, sey “sûc” zikir beno. Yanî mîlîyetê kurdan sey “sûc” kewto vileyê kurdan. Ti ziwan û kultur vajê, xwura tim binê tehqîr û tehda de yê.
Tut şino kreş, şino mekteb; verîn, miyanîn, lîse, unîversîte... Heme bi ziwanê serdestan. Şino esker, şino nêweşxane, şino dayreyê resmî… Mecbûrê ziwanê serdestan o. Hetê mîlîyetî ra tim binê tehqîrî de yo, şikite yo. Dewa xwu de bi destê xwu camî virazeno, melayê camî zî eynî dewe ra yo, la xutbe bi ziwanê serdestan wanîyeno. Û kurd nêeşkeno çiyêk bikero, ma fek qebûlnêkerdiş ra veradin nêeşkeno îtîraz bîle bikero.
Heme erjê mîlî yê kurdan bi hawayêko sîstematîk tim binê tehqîrî de yê. Kurd nêeşkeno bi erjanê xwu yê mîlî şa bibo. Mesela, nêeşkeno beyraqa xwu ra hes bikero yan zî bi tarîxê xwu îftîxar bikero. Kurd xerîbê enê hîsan o. Hetê mîlî ra tim milşikite yo, vileçewt o. Nêeşkeno ena rewşe bibedilno, hêzê ey qîm nêkeno. Biwazo nêwaza, bê hemdê xwu, zafê çiyan rê vileyê xwu nano ro, sereyê xwu keno çewt, çimanê xwu gêno û zilmî rê îtaet keno. Ferq de bo yan nêbo, rewşe wina ya.
Ma ferz bikin ke kurdîtîya xwu terk bikero û xwu sey endamê miletê serdestî bivîno, la seba ke binê şiûrê ey de bineşeyê mîlîyetî hende leze vindî nêbenê û tayê emareyî kurdbiyayişê ci rê tim şahidî kenê, yanî bi hawayêk zano ke eslê ci kurd o, coka nêeşkeno hende rehet miyanê miletê serdestî de biciwîyo.
Eger seba kurdîtîya xwu micadele bikero, yanî seba ke “kurd” bimano xwu ver bido, ena rey zî gereka her tewir xetere û tehluke û tehda û zehmetî bigêro xwu çimî. Tenya enê nîyê, gereka her tewir kul û keder û keser û qotikî bianco. Tim miyanê endîşe û fikar û tersî de yo. Ena zî rewşêka normale nîya.
Axir, ma kam hetî ra ewnîyenê biewnîn, mileto ke hetê etnîkî ra azad nêbo, eno hetê xwu ra birîndar o, trawmatîk o, muzdarîbê nêweşîyanî psîkososyalî yo. Yanî wazenê siyasetkar yan sinetkar, mela yan malim, doktor yan avûkat, heta ke wazenê ellemeyê cîhan bo, nêeşkeno vajo rewşa mi normal a. Eger vajo, bizanê ke ferqê rewşa xwu de nîyo. Mi gore yew kurd çiqas ferqê çiyan de bo, trawmaya ey zî hende xorîn a. Çimkî çi bivîno yan biwano, halê miletê ci tekrar yeno verê çimî. Ma vajin ke, yew kitab girewt xwu dest û dest pê kerd wend!...
Bêrên ma piya biwanin:
“Serrî 1936-37. Rojhelat û Başûrê Rojhelatî de qîmetê sereyê kurdî sereyêkê piyazî yo. Sey vergo ke bikewo miyanê pesê bêşiwaneyî, hêzê asayişî û brokratê dewlete wina semedê zewqê xwu bîle mêrde kiştêne. Mabeynê serranê 1929-35 de mi mektebê verîn yê Mêrdînî de yatilî wendêne. Verê berê wîlayetî de qasê girdîya texteyê teneşîrî di hebî sekuyî viraştbî û her roje ê sekuyan ser o, miyanê gunî û gunîşêrî de, wina parçe û pirtile, tirmê di xortanê kurdan teşhîr kerdêne. Xaye çimê şarê kurdî bitersnê. Badê ke cesedî uca di-hîrê rojî mendêne, herhal êdî madeyê walî begî xelîyayne, serê sibayî vîtrîn bedilîyayne, tirmê ke êdî boye kewta ci, ver bi cayêko meçhûl ameyne berdiş, herinda înan de tirmê tezeyî ameyne ronayiş. Rojêk wexto ke ez zî uca biya, mi tirmê Bengoyî ke dewa Kurdêsî ra xalê mi hesibîyayne dî. Sey çiwalî wina fekrû eştibi qantirêk ser. Xal Bengo yew xorto qama ci derge û semt bi. Seba ke hema newe amebi kiştiş wicûdê ci wuşk nêbibi. Her di hetê qantire de, destê eyê nazikê hinekerdeyî û lingê ci şindilîyayne.
Ard verê berê wîlayetî. Cendirmeyan sey barî tirmê ci vir kerd eşt war û dima zî cayê teşhîrî de paştî ser kerd derg. Ez bi çimanê hesrinan şiya nizdîyê ci. Çimê xalê mi akerdeybî û seke ewnîyayne mi ra. O wext mi çimanê ey ra ena mana vete: 'Lajê mi Mûsa, ti halê mi vînenê! Ez to ra vajî se? Ti zanê!'
A enê serran de înan midûrê emnîyetê umûmî yê Îstanbulî Fehmî Vural sey walî Mêrdînî rê tayin kerdbi. Wey gidî wey! Walîyêko winasî bêro dostan sere de! Mêrik hem hakim hem celad. Heta cinawir. Yew şelênayişê ke Qerekoprî de biyo kerd behane û manga bi manga Mêrdînijî arêdayne, qaşo şirawitêne Diyarbekir la emir dayne cendirmeyan vatêne rayir ra cayêko minasib de înan bikişê. O wext her manga des kesî ra ameyne pê. Mangaya peyîne de kalikê mi û Qesra Qelenderan ra merdimê ma Mehmed axa û lajê ci zî tey bî. Başçawîşê cendirmeyan gama ke nînan beno, rayirê Mêrdîn-Diyarbekirî ser o, mewqîyê Axreşkê de Mehmed axayî ra vano ‘Axa ma do şima zî nika bikişê. Biewnî, tiya awe esta. Çend rojî yê şima tepişte yê, eke şima miyan de cinûbet yan zî bêdesmac esto, ma destê ci akerin, wa xwu bişuwo.’ Destê înan akenê, gama ke xusilê xwu wedarenê û desmac gênê, Diyarbekir ra yew konvoyê wesaîtan yena. Lajê axayî Huseyn zî hema newe eskerî ra ameyo. Forsê vernîya wesaîte ra fam keno ke paşa yo. Hema wina uryan rayirê paşayî birneno. Paşa xwu rê heyret maneno. Verî vanê qey gêc o, la seba ke xal Huseyn tirkî zano, miyanê şermî de bi destanê xwu vernîya xwu temirneno û hal-mesela paşayî rê vano. Paşa zî Salih Paşa yo. Paşa veng dano başçawîşî. Çawîş mesela tesdîq keno û vano ‘Walî û qumandanê Alayîya Cendirmeyan emir dayo.’ Paşa vano ‘Eno çî beno lawo!’ Û hem eskeran hem zî girewteyan apey beno Mêrdîn. Walî vano ‘Anqara ra emir wina ameyo.’ Paşa telefon keno, telgraf anceno, bi zor û zehmet Anqara îqna keno, girewteyî serbest yenê veradayiş. A enê ra pey cînayetê resmî vindertî. Labelê kalikê mi (babîyê dadîya mi) seba ke resabi 85 serran nêeşka vera îşkence û serdî de deyax bikero, satlîcan bi, wefat kerd. Û nika zî otorîteyo resmî mi ra wazeno ke ez înan rê dua bikerî. Homayo pîl, ti zanê, ez vajî se! Ka ti vînayox û şinawitox ê!
A eno walîyo mel’ûn Fehmî Vural bi polîsanê xwu xortê rindekî yê Mêrdînî miyanê cadeyî de dayêne qefilnayiş, bi pompaya qamyonan pey ra hewa dekerdê pîzeyê înan û dima zî xortî veradayne. Bêguman bi vengo zaf pêt tirrî kerdêne û eno walî wina wehşî-wehşî huyayne. Merîfetê ey zaf ê. Mesela, veng dayêne serekê eşîranê kurdan ardêne dayreyê xwu, yew bi yew esparê înan biyêne, bi yewna axayî zî axayê binê xwu sey herî dayêne ramitiş.”[1]
Yew kurd çiqas xwu ra bawer beno wa bibo, çiqas xwu azad vîneno wa bivîno, çiqas mêrxas û egît beno wa bibo, qet zilm û tehda nêvîno zî, gama ke yew metno winasî biwano, bê hemdê xwu trawma viyarneno. Hasilê kelam, ma kamcîn hetî ra ewnîyenê biewnîn, ferq nêkeno. Mileto bindest hetê xwu yê mîlî ra tim halê trawma de yo.
Yorumlar
Yorum Gönder