Bêtehemulîye

Yew nuşteyê Malmîsanijî bi sernameyê Derheqê Kirmanckî de Çend Îdîayê Bêbingeyî sey dosyaya pdf tayê grûbanê WhatsAppî de ameyo sîrkulekerdiş. Uca ra mi rê zî şirawîya. Wina aseno ke eno nuşte kovara Vateyî de weşanîyayo. Gelo heta nika sewbîna nuşteyê ke kovara Vateyî de weşanîyayê, bi eno qeyde sey vilaweke ameyê vilakerdiş,[1] ez nêzana. Malmîsanijî baş kerdo, nuşto. Çimkî, heta nika ez nêeşkayne Malmîsanijî tarîf bikerî. Eno nuşte karê mi bineyke asan keno.

Hema sere de, vateyê sey “bêbinge”, “botan/buetûn”, “nege (huske)”, “îftîra”, “sey fabrîkaya zuran xebitîyayiş”, “fabrîkatorê zuran”, “zureker”, “zure”, “muflis”, “zurekerî hedîseyêko patalojîk o” rêz kerdê. Dima, hesabê xwu gore, tayê suhbetanê mi ra, çend çiyî zî nuşteyanê mi ra girewtê. (Wina aseno ke Malmîsanij sey îstîxbaratê dewlete mi teqîb keno!) Çiyê ke neqil kerdê qesten nîmcet girewtê yan zî mi ser o îlawe kerdê. Tayê zî tadayê, yanî çarpıtma kerdê. Axirî, raşteraşt şexsîyetê mi kerdo hedef. Yanî, amancê nuşteyî xirabkerdişê min o.   

Raşta ci, Malmîsanij vera her kesî de wina yo. Ez tenya yew nimûne bidî. Ma davîst kesî Mamekîye de kom biyê. Roja hîrêyine, dades xort û keynayê şarê Dêrsimî zî ameyî ma het. Waştêne temaşe bikerê ke hela Grûba Vateyî senî şixulîyena. Munzur Çemî yew çeku pêşnîyaz kerdbî. Malmîsanijî va “To ferhengê xwu de yewna hawa nuşta.” Munzur Çemî zî yekden va “Nê.” Tabî, Malmîsanijî açixê ey qefelna! (Xwura tim açixê însanan dima yo.) Çenteyê xwu ra ferhengê Munzur Çemî vet. Rîpel akerd. Kitab berd dekerd zereyê çimê Munzur Çemî. Tayfun xocatîya (mamosta tofan) ey pê girewte. Seke hêrs bibo yew tutî ser, qîra va “Ti zûrî kenê!” Ma dahîris kesî, cayê xwu de cemidîyayî mendî. Ez tersaya ke Munzur Çem hêrs bibo, vajo “ti senî mi ra vanê zûrker?” û uca, verê çimê ê xortan û keynayan de bidê pêro, ma şerme de bimanê. La Munzur Çem xwu rê hirr-hirr-hirr huya. Yewo ke verê hende kesî de Munzur Çemî ra, -ke Munzur Çem heşt serrî Malmîsanijî ra pîlêr o- bi eno qeyde vajo ti zûrî kenê, mi ra hay-hay vano.

Tayê kesî badê ke nizdî ra enê xûyê ey vînenê, def-î bela, xwu rê dûrî şinê. Tayê vera ey de cebhe gênê. (Swêd de zazacîtî wina vejîya.) Tayê zî, eynî senî ke tut dadîya xwu ra çiqas derb weno hende xwu erzeno verara dadîya xwu, semedê nuşte yan tezê xwu terefdarîye kenê.

Eno xûyê ey ver, fealîyetanê eyê binkî ra, mudaxeleyanê ey ra, tehqîrê ey ra, ez êdî bêzar biya. Qaso ke ez eşkaya deyax bikerî, xwura mi kerd. La peynî de, mi cewabê telefonê ey nêda. Mail şirawit. Mi cewab da ke mi ra dûrî vindere. A roje ra nat ez xwu ey ra muhafeze kena. Labelê raşt a ke mi derheqê tayê xeletîyanê ziwanî ser o, çend çiyî krîtîk kerdê û tayê suhbetan de zî mi nameyê Malmîsanijî nêdayo la mi vato “dibêje ez ellemeyê cîhan im, ez her tiştî dizanim”. Mi ra belge wazeno ke ey kamca vato. La eno hawa vatiş, ziwanê ma de yew qalib o. Yanî, ez bi xwu vana ke, Malmîsanij xwu elleme vîneno, xwu seke her çî zano vîneno; xwu sey pêxemberê Zazakî vîneno, qumandarîye keno; yew xirso bêkontrol tede esto…

Eger îllahîm belge wazeno, o kitabo ke fotografê xwu dayo qapax ro û xwu “öncü bir Kürt aydını” îlan kerdo, ez sey belge nîşan dana. Û ez persena, Malmîsanij senî beno öncü bir Kürt aydını? Tarîfê aydınî çi yo, Malmîsanij bi kamcîn sifet û fealîyetanê xwu keweno enê tarifî miyan? Û senî beno öncü bir Kürt aydını? Wa tarîf bikero, ma bizanê.

Wikipedia de wina nuşto: "Modern dönemde Zazaca yazan ilk kişidir." Dewamê ci de vano: "1979-1980 yıllarında Türkiye'de Kürtçe çıkan ilk dergi unvanına sahip Tirêj dergisini Kurmancca ve Zazaca olarak yayımladı."

Gelo Malmîsanij bi enê ilkan beno öncü bir Kürt aydını? Enê melûmatî raşt nîyê ke! Eger Malmîsanij zûran vejeno meydan, wa ewilî biewnîyo nînan ra. Rojnameyê Roja Newe û Roja Welat hê meydan de. Ancî, kamî kovara Tîrêj weşanaya, Rojen Barnas weş o, ey ra bipersê. Malmîsanij enê melûmatan ra bêxeber nîyo. Û “öncü bir Kürt aydını” çira bi Tirkî nusîyeno? Madem öncü bir Kürt aydını yo, wa Kirmanckî (Zazakî) binusîyayne. Qey o wext bellî biyêne ke esas kamî nuşto!

Çi keso ke Zazakî binusno (êyê ke zazacîtî kenê û terefdarê rêxistine xaric), Malmîsanij pêrune ser o qumandarîye keno; fek xûyê xwu yê siyasetkarîya serranê 1970an ra veranêdano, her kesî sey mîlîtanê xwu vîneno. Grûba Vateyî zî, sey teşkîlatî, sey örgüta xwu şixulneno. Wazenê qebûl bikerê yan nêkerê, çiyo ke ez vînena, eno yo. Kes nêeşkeno yew vate yan qirarê ey rê îtîraz bikero. Malmîsanij vano vateyê mi, qirarê mi qanûnê Atatürkî yo, değiştirilemez, değiştirilmesi teklif dahi edilemez! Eger merdim yew çiyo ke hesabê ey gore nîyo vajo, Malmîsanij xwu keno delû, êdî def-î bela, her kes ey rê qix keno.

* * *

Yew suhbet de, herinda ke ez vajî “refleksîv” la çeku sey “reklefsîv” fekê mi ra vejîyaya. Malmîsanijî eno zî girewto miyanê nuşteyê xwu, mi rê kerdo xeta, pê mi tehqîr keno. Enê çiyî bi nuştekî keno. Xwura têkilîya rojane de, uslûbê ey tim eno yo, bi eno qeyde tim heqaret keno. Eke keyfê xwu yewî rê nêaro, a wina, sey tutan bi telafuzê merdimî bîle yarîya xwu keno. Yanî çeku sey “reklefsîv” fekê mi ra vejîyaya, se biyo? Keyfê Malmîsanijî senî merdimî rê yeno? Eger ti egoyê ey rê, îxtîrasanê ey rê xizmet bikerê, to rê baş o. Eke nê, a wina keno.

Malmîsanij nuşteyê xwu de vano “Dinya bîya qije. Zurî leze vejîyenê meydan.” Û yew nuşteyo ke mi tiya ra 24 serrî verê cû nuşto, ano rojeve. Vano “Behsê fotokopîyê belgeyî dima Roşan Lezgînî ra veng nêvejîya, vengê ey birîya. Çunke raşt nêvatbi, çîyêko winasî nênuştbi.” Malmîsanijî bi çimê xwu o destnuşteyê mi nêdîyo. Vatişê Îhsan Esparî xwu rê keno binge û wina vano.

Wexto ke mi o nuşte nuşt, ez xeşîm biya. O wext, ez binê tesîrê ziwanê rojnameyê Azadîya Welatî de biya. Gama ke kovara Vateyî kewte mi dest, ziwanê kovare mi rê zaf xerîb, yan zî xelet ame. Nika zî zaf kesî estê, Vateyî rê nuşte şirawenê, wexto ke nuşte weşanîyeno, benê xerîbê nuşteyê xwu bîle!

Bi heyecanê ciwanîye mi înan rê yew mektûb nuşt. Mi da yew malimê kurmancî ke Eğitim-Senê Diyarbekirî de îdarekar bi. Êdî tayê dayreyan de kompîtur peyda biyêne. Ey nuşteyê mi raşt-xelet kompîtur de nuşt, prînter kerd, ard da mi. Peynî de zî mi not nuşt, mi vatbi eger biweşanê, wa redakte bikerê hema biweşanê. Mi numreyê telefonê keyeyê xwu zî nuştbi. Raşta ci, mi bawer nêkerdêne ke weşanenê. La serrêk badê, mi dî ke mektûbê mi weşanayo û yew rexneyo zaf bêsol zî nayo ver a. Binê nuşteyê mi de zî eno not nuştbi: “Nê nuşteyî (yazı) de şaşeyê rastnuştişî (îmla) zaf ê. Semedo ke nuştox wayîrê îddîayanê girdan (xişnan) o, ma sey nuştoxî nuşt, nêvurna (nêbedilna).” Yanî sebebê redakte nêkerdişê xwu vato. Labelê, yew nuşte heta ke nêweşanîyo, rexne nêbeno. Badê ke weşanîya, rayaumûmî rê deklare bi, a game, êdî heqê her kesî esto ke ser o qisey bikero yan zî rexne bikero. Labelê enê bi xwu kovare vejenê, nusxaya teke ya nuşteyî kewta înan dest, wurzenê bi zerrîya xwu heqaret pê kenê û eynî hûmare de zî weşanenê. Eno exlaqî nîyo. Yew nimûneyo winasî dinya de çinê yo. Ez pê dejaya. Mi numreyê telefonî ke kovare de yo rê telefon kerd. Xanima Îhsan Esparî vejîya. Ma Kurmancî qisey kerd. Mi va “wa mi rê telefon bikero”. Badê ke kes mi nêgeyra, ez wurişta bi o hêrs mi yewna nuşte nuşt. Tabî, eynî qedere ameye enê nuşteyî sere de zî.

Seba ke mi vatbi mi not nuşto ke nuşteyê mi redakte bikerê hema biweşanê, qey şima nuşteyê mi redakte nêkerdo, coka Îhsan Esparî eno nuşteyê xwu yo diyin de vatbi “Nuşteyê ey arşîvê kovare de yo. Eke Roşan Lezgîn hema zî bawer keno ke ey notêko winayin nuşto, ma şîyenê (bese kenê) fotokopîyê nuşteyê ey bidê hûmarêka bîne ro.” Ez fikirîyaya, yewo ke xeşîmîya mi xwu rê wina keno firsend û hende mi tehqîr keno, senî fotokopîyê nuşteyê mi zî nêweşaneno? Qey kovare de ca çinê bi? Zaf asan eşkayne fotokopîyê peynîya ê nuşteyî sey îsbat dekero miyanê nuşteyê xwu û vajo “Biewnîye! Bi çimê xwu bivîne, to nêvato nuşteyê mi redakte bikerê.” Çi hewce keno ke vano ti vaje, hema ma danê hûmarêka bîne ro? Eno yew. Yê diyin, ez fikirîyaya ke, nuşte tenya yew nusxe yo, o zî ho destê ey de. Ma vajê, eger sey fotokopî bido hûmarêka bîne ro, eşkeno zaf bi asanî ser o destkarî bikero hema bido piro. Hasilê kelam, mi ewnîya, ez nêeşkena çiyêk îsbat bikerî.

Labelê tam ê wextan, Îhsan Espar badê davîst serrê xerîbîye, reya verîne ame welat. Mi rê telefon kerd, va “Ez ameya Diyarbekir. Bêre ma yew çay bişimê.” Ez şiya. Yew birarzayê ey zî tedir bi. Keynaya mi zî ameybî. Ma çay şimite, suhbet kerd, ma huyayî. O wext mi va ez derg nêkena û ma biyî sey birayan. Dima, ma bi serran piya xebitîyayî, ma bi desan reyî piya nan werd…

Mesela pêro piya ena ya ke mi yew nuşte şirawito. Înan redakte nêkerdo weşanayo. Mi zî vato, mi not nuşto ke nuşteyê mi redakte bikerê hema biweşanê. Yanî mi vato yan nêvato? Çi meselaya girde! Ma ferz bikerê, mi not nênuşto la mi vato mi nuşto. Û dima mi vengê xwu birnayo, seke vanê sikût îqrar o, yanî mi qebûl kerdo. Badê enê, eke yew wurzo enê ser o bido mi ro, o wext eno beno karê camêrdan? Malmîsanij badê 24 serrî, wurzeno eno nuşte hincik-pincik keno. A esaletê Malmîsanijî eno yo! Madem wina yo, ez vengê xwu nêbirnena, ez bi vengo berz vana: Wa destnuşteyê mi biyarê, ez bivînî. Wa verê çimê mi de kopya bikerê.

Ez wazena tiya de Dêrey ra yew mesela neqil bikerî. Çimkî merdim destê Malmîsanijî de Dêreyijan ra beterêr beno. Dêreyijî yew merdimî ver êdî îlellah kenê. (Malmîsanij zaf baş zano ke ez behsê kamî kena.) Şinê Pîran de gerreyê ci kenê. Hakim ey dekeno hepis. O wext, hepisxane hende sixî nîyo. Mêrikê ma çend aşmî hepisxane de maneno. Şewêk, tayê pere dekeno cêba eskerê nobedarî, vano “Mi bêrîya cînîya xwu kerda. Hema ke nobeta to nêqedîyaya ez yena.” Mabeynê Pîranî û Dêrey nîm saete rayir o. Mêrikê ma şino, tifing gêno, tarîtîya şewe de, teqûreq nano keyeyê înanê ke gerreyê ci kerdo ra. Qîreno vano “Ez filan kes a!” Axirî, wextê xwu de ageyreno şino teslîmê eskerê nobedarî beno. Dewijî serê sibayî şinê mehkema de gerre kenê ke emşo … ameyo tifingî nayê keyeyê înan a, nengî çînayê. Hakim vano “Bu adam hapiste!” Hakim raşt vano. La dewijî zî raşt vanê. Oyo ke mesela zelal bikero tenya esker o. La eke vajo, ceza weno, eskerîya ci veşena! Hakim dewijan ra hêrs beno, vano “Şima zûrker ê. Şima îftîra pê kenê. Ez ey veradana şima dekena hepis!” Û gêno ey veradano. Dewijî bi zor xwu destê hakimî ra xelisnenê, dest kenê kalekanê xwu, korpoşman ageyrenê. A bi eno qeyde dewijî benê zûrker, fiêlinê ma hem hepisxane ra veradiyeno hem zî beno heqdar.

Nika ez senî Malmîsanijî dir şêrî sere? Malmîsanij o mektûbê mi ra ena cumle zî neqil keno: “Roşan Lezgînî reyêk kovara Vateyî (hûmare: 8) de nuştbi, vatbi ‘Serok vano: Rexne, rastkerdiş o.’ (Na cumle de serokî ra meqsed Abdullah Öcalan o. -Note M. Malmîsanijî)…” E, mi vato. Nika enê de çi esto? O wext, kovara Özgür Halk mi rê ameyne. Mi ena qale tede dîbî, bi weşê mi şibî. Mi uca ra neqil kerde. A Malmîsanij xwu tenezulê enê çiyan keno!

Malmîsanijî zemanê xeşîmîya xwu de kitabê Ehmedê xasî ra tayê çî transkrîbe kerdê. La îbareyê "Temam bi viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqî..." sey "Temam vıraştışê Melidi kerd bı yardımê Xaligi..." nuşto. Filît Sîwanijî derheqê enê de yew nuşte nuşto. Heqaretê dinya pê kerdo la Malmîsanijî ra pitî nêvejîyaya. Tayê bêedeban eno transkrîbo xelet yê Malmîsanijî çime nîşan da û mi rê nengî çînayî ke mi Mewlidi kerd bedelnayo kerdo Mewlidê Kirdî. Mi eno derheq de yew nuşte nuşt. Labelê Malmîsanij qebûl nêkeno ke ey xeletî kerda, vano mi nêkerda metbea kerda. Oxro ke zaf akerde yo, xeletîya metbea tenya herfa g ya Xaligî ya. Oyo bîn aîdê ey bi xwu yo. La qebûl nêkeno!

Bi serran badê, yewna mesela de, Malmîsanijî derheqê enê Filîtî de bi Tirkî yew nuşte nuşto. La o zî bi yewna name. Xwu nimneno. Bi desan rey, binê nuşteyanê sewbîna kesan de şîroveyî nuştê, mi rê şirawitê, vato "Ti bişirawe." Mi vato "Qey ti bi xwu nêşirawenê?" Vato "IPê mi bellî beno." Mi reyêk bi Tirkî yew nuşte nuşt, Malmîsanijî rê şirawit ke kontrol bikero, ez hema biweşanî. Gama ke mi rê apey şirawit, mi ewnîya ke nuşteyê mi de, yanî bi fekê mi dinyayêk heqaret bi Harun Turgutî kerdo. Mi zî xeşîmîya xwu ra, nezanîya xwu ra girewt weşana. Yew merdimo ke mi hewnê şewan de zî o nêdîyo, a wina mi ra şikîya. Hevalê ey, eqrebayê ey zî mi rê biyî neyar. A Malmîsanij eno yo! Binê awe ra şino la xwu hîy nêkeno. Dê wa vajo ti zûrî kenê, ez bivînî!

Madem ma hende piya şixulîyayê, piya nan werdo, eyla eno çi kar o? Ez vajî. Camêrdêk semedê xebatanê Zazakî Diyarbekir de yew dayre bexş kerd. Malmîsanijî tavilî girewt binê kotrolê xwu. Ez zî tede, ma çend kesî tehn dayî teber. Oxro ke ez bi ena enerjîya xwu, madî-manewî, sey hemalan Grûbe rê, kovare rê, weşanxaneyî rê xebitîyayne. A uca ra pey, êdî ez ciya xebitîyaya. Keyepelê Zazakî.Net, rojnameyê Newepelî, kovara Şewçila, Weşanxaneyê Roşna û gelek kursê ziwanî... A bi eno qeyde, ez Malmîsanijî rê biya hedef.   

Malmîsanij tehemul nêkeno ke ey ra teber Zazakî ser o xebatî bibê. Eger bibê zî, gereka vajê ma ena xebate sayeyê Malmîsanijî de kenê, pîyê xebata ma yo. Coka vera mi de her tewir fealîyet kerd û keno. Mesela, demeyêk qanca eştbî nuştoxanê enê weşanan. Bi wasitaya peyayanê xwu yew bi yew înan rê telefon kerdenê, mesaj şirawitêne, vatêne “Vateyî rê binusnê.” Eger derdê ma cûyînayiş û averberdişê ziwanî yo, ha Newepel de nuşt, ha Şewçila de nuşt, ha Vate de nuşt, çi ferq keno? Mi sey def-î bela weşanayişê Newepelî û Şewçila vindarnayî, Zazakî.Net zî sist kerd ke dê hela se keno. Nuştoxanê ke Zazakî.Net, Newepel û Şewçila de nuştêne, hema vajêne ke pêrune ma dir dest bi nuştiş kerd. Hûmara înan 250 ra vêşêr a. Madem ma seba ziwanê xwu şixulîyenê, xebatê Roşan Lezgînî çira Malmîsanijî rê bibê xisim? O sînerjîyo muhteşem ke Newepelî, Şewçila, Zazakî.Net ardbi meydan pêro bi qurbanê îxtîrasê Malmîsanijî. Xebata ma ya ziwanî yew ziraro pîl dî. Û ez ewnîyena, vindarnayişê ê weşanan çiyêk nêardo Vateyî ser. Boça herî ya, ne bena derge ne bena kilme.

* * *

Malmîsanij nuşteyê xwu de vano “Roşan Lezgîn vano nameyê ‘kirmanckî’, nê serran xo rê yewî Swêd (Îsveç) de viraşt”. Enê vateyî rê neke nuşte, qiseykerdişê mi sey çime nîşan dano. Mi cayêk de suhbet kerdo, yewî anto kamera û înternet de weşanayo. Oyo bîn zî, înternetî ser o sey roportajî bi.

Ez tiya de îdîa kena, eger mi vato “navê ‘kirmanckî’, van salan ji xwe re yekî [Malmîsanij] li Swêdê çêkir” yan mi vato “nameyê ‘kirmanckî’, nê serran xo rê yewî [Malmîsanijî] Swêd (Îsveç) de viraşt”, ez hezar reyî Malmîsanijî ra uzir wazena. Labelê eke mi nêvato, wa Malmîsanij êdî fek mi ra verado, rika xwu mi ra akero, belayê xwu mi nêsawo, mi rê bes o. Ez ey ra uzir zî nêwazena. Ez nêvana esas ti îdîayanê bêbingeyan kenê, ez nêvana eno nege yo, ez nêvana ena îftîra ya, ez nêvana ena zûra fabrîkasyon a zî.

Ez suhbet de vana “Îcar ji bo ziman jî dibêjin Kirdî, Kirmancî, Dimbilî, Zazakî (…) Eviya teşqeleyek derxistiye. Kirine du nav. Li her derê, tu mêze dikî, gereka tu Kirmanckî binivisînî, di nava parantezê da jî Zazakî binivisînî. Kirmanckî, li hinek derên Dêrsimê hatiye gotin. Dibêjin em kirmanc in, zimanê ku em pê qise dikin jî Kirmanckî ye.’”

Suhbeto bîn de zî ez vana “Bi rastî ev navê Kirmanckî van salan ji xwu ra yekî li Swêdê, ewa dibê ez her tiştî dizanim, li ser me hate ferzkirin.”

Yanî vateyo ke Malmîsanij îsnadê mi keno, mi nêvato. A Malmîsanij nuşteyê xwu de her çî wina virazeno, îlawe keno. Ez xwu rê Malmîsanijî ver se bikerî? Ya Sitar!

* * *

Malmîsanij vano “Grûba Xebate ya Vateyî ra kesî çi rey babeta ziwanî de zor nêkerdo, kesî ra nêvato ‘îllahîm ganî şima vajê kurmanckî, kirmanckî, kurdkî’. Kesê ke wazenê vanê, êyê ke nêwazenê nêvanê.” Bi eno qeyde çaktırmadan manîpulasyon keno, wazeno mi çimê hevalan de xirab nîşan bido, înan vera mi de sûr bikero. A eno taktîko daîmî yê Malmîsanijî yo. Bi eno hawa gelek ciwanî zî jehrî kerdê. Ê zî natûwet ra, tim mi rê bêhurmetî kenê. La rojêk miyanê rojan de mi cewab nêdayo tu yewî. Ez xwu rê peşmirîyena û vîyarena şina.

Mi nêvato Grûbe zor kena, ez vana Malmîsanij zor keno. Ez tenya yew nimûne bidî. Ma Diyarbekir de kombiyayiş de yê. Kitabê mi Dersê Ziwanî newe vejîyayo. Mi yew nusxa berde kombiyayiş de Malmîsanijî rê diyarî kerde. La miyanê hende merdiman de kitab vir kerd eşt mi ser. Weyla, to qey Kirmanckî (Zazakî) nênuşto. Bê Malmîsanijî Grûbe ra kesî çiyêk nêva. La kesî vera Malmîsanijî de veng zî xwu ra nêvet! Hevalanê endamê Grûbe ra lomeyê mi tenya eno yo ke nêaftarenê ey rê îtîraz bikerê.

Neke Grûbe, Malmîsanij bi xwu her kesî ser o ferz keno ke îllahîm Kirmanckî binusnê û kişte de miyanê parantezî de zî (Zazakî) îlawe bikerê. Mesela, Sêwreke de ne vanê Kirmanckî ne vanê Zazakî. Labelê ma vajê, yew xort şino Unîversîteya Artuklu de master keno, nameyê tezê ey bi zorkanî “Edebîyatê Fekkî yê Kirmanckî (Zazakî) yê Mintîqaya Sêwregi” dano nuştiş. Eke lajek “Edebîyatê Vatişkî yê Dimilîya Sêwreke” binusno, Malmîsanij qebûl nêkeno, tezê lajekî betal keno. Xulasa, zorkerdiş, dayatma tenya aîdê Malmîsanijî yo.

* * *

Malmîsanij vano “325 serrî verê Ewlîya Çelebîyî, şecereya Kurêşî de (1330) bi erebkî nuşte yo ‘Talib Molla Nebî mîn qebîletî Zaza’”. Eno, tenya yew hîpotez o. Şecereyî, dewrê her padîşayî de, belkî pancas yan se serrî ra reyêk îstînsax biyê, yanî newe ra ameyê nuştiş. Coka ma nêeşkenê bi yew hawayo qetî vajê ke nameyê Zaza 325 serrî verê Ewlîya Çelebîyî estbiya. Gelo Malmîsanijî bi xwu o şecere dîyo, stîlê nuştişê Erebî ra tesbît kerdo ke kamcîn esir de nusîyayo? Ancî, gelo kaxidê ci analîz kerdo ke çiqas kan o? Axirî, enê minaqeşeyê îlmî yê. Meselaya fabrîkatorîya zûran yan îdîayanê bêbingeyan nîya! Bi eno qeyde zaf çiyê bînî vatê la hewce nêkeno ez derg bikerî.

* * *

Mi derheqê suffîksê “-kî” de fikrê xwu nuşto.[2] Keremê xwu ra biwanê, dê hela mi yew îdîaya bêbinge kerda? Qey gereka bê Malmîsanijî kes çiyêk nêvajo? Eke vajo, zûrî keno?

* * *

Semedê silametîya xebata ma ya ziwanî mi derheqê tayê qeydeyanê grameri de fikrê xwu nuşto. Ez vana, eno merhele de, raşt nîyo ke ma qeydeyê yew mintîqeyî heme nuştoxan ser o dîkte bikerê. Verdê, wa her kes fekê xwu gore binusno. Êyê ke vanê “Ez do bika” zî wa sey xwu binusnê. Eger ma qeydeyanê ziwanî de wina zorkanî bikerê, binhişê nuştoxan de trawma virazîyena, êdî nêşekenê binusnê. Ez enê xwu ra zana. Badê ke ez kewta binê tesîrê enê qeydeyanê ziwanî yê Malmîsanijî, binhişê mi bi xwu de trawma virazîyaye. Ez demeyêk nêeşkayne binusnî. Mi zor dayne xwu nuştêne, la ez nêeşkayne nuşteyê xwu biveng biwanî. Yanî, ez bi eno qeyde fikrê xwu vajî, qey qebhet o?

* * *

Nameyê aşman ma het pêro nêrkî yenê vatiş. Helbet tayê cayan de makî zî yenê vatiş. Ez vana, nuştiş de ma formê nêrkî tercîh bikerê hîna baş beno. Çimkî çekuyê nêrkî, nîsbet bi çekuyanê makîyan nuştiş de hîna ekonomik ê. Minasib bo yan nêbo, eno fikrê min o. La Malmîsanij nêverdeno kes derheqê Zazakî de fikrê xwu beyan bikero, vano pêxemberê enê ziwanî ez a. Nêverdeno kes fekê xwu akero. Çuwaya ci tim ha dest de…

* * *

Mi derheqê zemîrê “xwu” de zî nuşto.[3] Keremê xwu ra biwanê, dê bivînê, mi yew îdîaya bêbinge kerda? Ez tiya de bi kilmîye vajî, vengê ‘x’eyê enê zemîrî, pêro diyalektê Kurdî zî tede, ziwananê îranî de sey ‘خو’ nusîyeno. La vengo diyin sey u, o, i zî telafuz beno. Nuştoxanê ma yê verînan zî wina nuşto. Farisî enê ‘و’ê verê ‘خ’yî ra vanê “vavî me’dûle”. Yanî ‘waw’o ke yeno nuştiş la nîno wendiş. Eno ‘و’ tenya telafuzê ‘خ’yî bedelneno. La wexto ke transkrîbeyê alfabeya Latînî biyo, rîyê enê vengê xisûsî yê ‘خو’yî ra eno zemîr bi çend hawayî nusîyayo. Ma bi xwu zî gama ke enê zemîrê ‘خو’ metnanê ma yê verînan ra transkrîbe kenê, ma zehmetî ancenê. Nika, ez gama ke enê zemîrî sey “xwu” nusnena, eynî sey wawê me’dûle, ‘w’e nîno wendiş. Tenya vengê ‘x’eyî bedilneno. Xwura Malmîsanijî bi xwu zî verê cû sey “xwi” nuşto, la nika nuşteyê xwu de hêrs beno mi ser, vano “vatişê ‘xwu’yî zaf zehmet o”. Xulasa, enê çiyî, ziwanî ser o minaqeşe yê. Ma gereka tim minaqeşe bikerê ke aya raşte bivînê. La ma wurzê gale bikerê û wina fikrê yewbînan ra vajê îdîdayê bêbingeyî, vajê zûrî, vajê nege, vajê îftîra… Karê maqulan nîyo!     

Malmîsanij vano, “Roşan Lezgîn qalê Grûba Xebate ya Vateyî keno, vano: ‘Vanê kam ‘xwu’ binuso xayîn o.” Qismê “qalê Grûba Xebate ya Vateyî keno” ey bi xwu îlawe kerdo. Bi eno qeyde, seke mi va, wazeno mi hevalanê Grûbe rê bikero hedef!

Mi tayê nuşteyê keyepelê Weqfa Îsmaîl Beşîkçî tadayî Zazakî ser. La dima Weqfe ra mi geyrayî, va “Ma rê mesaj ameyo, vanê Grûbe qirar dayo ke eno zemîr ‘xo’ yo la Roşan Lezgîn ‘xwu’ nusneno, qiraranê Grûbe rê îxanet keno…” û gelek çiyê bînî zî vatî. Mi zî lînkê nuşteyê xwu yê derheqê zemîrê “xwu” de înan rê şirawit, mi va “Mi gore eno raşt o, coka ez nusnena.” Ez vajî se? 

* * *

Malmîsanij vano “Çêrmûg nîyo, ‘Çêrmûge’ ya; na çekuyêka makî ya. Na meseleya ‘gundê me û gundê wan’ nîya. Bi des hezaran çêrmûgijî weş ê, her kes şêno biperso. Ez bi xo çend serrî Çêrmûge de menda. Çêrmûgijî vanê ‘Çêrmûgi’ yan zî ‘Çêrmûge’ û na çekuye makî ya. Eke xebera merdimî Çêrmûge û çêrmûgijan ra est ba, merdim na raştîye înkar nêkeno.” Ez nika persena, mi senî raştîye înkar kerda, mi ça kerda? Ez vana, “ma vanê Çêrmûg”. Înkar eno yo? Malmîsanij, a bi eno qeyde, vateyanê mi tadano!

Vano “… ma ‘Hêni’ nuşto la ma nêbedilnayo. Çira? Çunke şarê ucayî bi xo vano Hêni. (Her kes şêno şarê ucayî ra biperso.)” Ancî dewam keno vano “(Herkes şeno sêwregijan ra biperso.) Sêwregijî nêvanê ‘Sêwreke’, yan vanê Sêwregi yan zî ‘Siwêregi, Sêregi, Soyregi, Soregi, Suwêreki/Suwêregi.” Mi zî vato “ma vanê Hêne, ma vanê Sêwreke.” Mi tofan nêwuriznayo!

Nika, ez tiya de persena, eger nameyê cayan vatişê şarê ê cayî gore standardîze beno, o wext guneyê enê şarê Çewlîgî çi yo, guneyê şarê Dara Hênî çi yo? Ê vanê Çolîg, vanê Darey Yenî. Ma vajê Xulamo, Qerbego zî wina. Qey ê şar nîyê! Eyla şarê enê cayan zî hema weş o, her kes şeno şarê enê cayan ra zî biperso!

Nika ez Malmîsanijî ra persena, krîterê standardkerdişê nameyan û çekuyan çi yo? 

Mi nuşteyê xwu de bi seyan çelişkîyê winasî nîşan dayê. Mesela, ez vana qey ma vajê Tirkîya la ma nêvajê Sûrîya? Qey ma nêvajê Quds la ma vajê Quddus?

Tiya de meselaya cîneke û mela Menşûrî yena mi vîr. Cîneke ge vernî ra nîşan dana ge peynî ra nîşan dana, mela Menşûro feqîr zî şaş beno. Malmîsanijî zî hişê ma dayo têmiyan ro, ma şaş kerdê verdayê!

* * *

Nika bala xwu bi yew hawayo pêroyî bidê nuşteyê Malmîsanijî ser. Derdê ey tenya eno yo ke senî mi bişikno! La çiyê ke semedê mi vatê, qaşilê yew dendike bîle denêkenê. Qey merdim yew manaya hende mubalexa bido? Mesela, mi yew roportaj de vato “Ez xwu sey hênîyêk vînena, awa mi şina zaf çiyan ser, hetê fonksîyonelbiyayişî ra mi kapasîte û potansîyelê Kirdîya nuştekî gelêk aver berd…” Enê sey qebhet vîneno, pê mi tehqîr keno. E, mi vato. Se biyo, çi tede esto? Mi xebata ziwanî semedê îxtîrasanê xwu bikar nêarda û mi nêvato ez öncü bir Kürt aydını ya ke!

Reyêk Diyarbekir de yew sempozyumo ke di rojî dewam kerd organîze bibi. Malmîsanij zî qiseykerdox bi. O wext hema ma piya şixulîyayne. Ey bi fekê xwu vera qasê panc sey kesî de va “Roşan Lezgîn yew nuştoxê ma yo zaf muhîm o, edebîyatê ey zaf pêt o.” Ancî, ez bi xwu şahid biya ke zaf reyî derûdor ra vatêne “Ziwanê Roşan Lezgînî zaf weş o. Kitabanê ey, nuşteyanê ey biwanê.” La badê ke ez ciya şixulîyaya, a wina keno!

Vano “Goreyê Roşan Lezgînî, Grûba Xebate ya Vateyî kirmanckînuştiş seqet kerdo.” Ez tekrar kena, Malmîsanijî hende midaxeleyê çekuyan û qeydeyanê ziwanî kerdo, ziwanê ma yê nuştişî seqet kerdo. Enê zî nameyê Grûba Xebate ya Vateyî ser o keno. Malmîsanij, bi her awayî; bi hêrsbiyayiş, bi îqnakerdiş, bi zorkanî fikrê xwu keno sey qirarê Grûbe û nameyê Grûbe ser o bi zorkanî dano tetbîqkerdiş. Yew ziwano viraşte ardo meydan ke yeno nuştiş la nîno wendiş; merdim nêeşkeno pê qisey bikero. Wexto ke yew bi enê ziwanê Malmîsanijî qisey keno, ti vanê qey yew înglîz Zazakî qisey keno. Seke mi va, ez bi xwu zî demeyêk kewta binê tesîrê enê ziwanê viraşteyî, ez nêeşkayne nuşteyê xwu bi veng biwanî. Nika ez ha hêdî-hêdî xwu binê tesîrê ziwano viraşte yê Malmîsanijî ra vejena. Coka mi roportaj de vato ziwanê mi “fesîh, zelal, akerde, famkerde, rindek o”, mi vato “Hetê fesahetî ra, hetê îlmê bedîî ra (...) Kirdî mi het modernîze biye, biye bajarî. (...) ziwanê min o nuştekî semedê Kirdîya fesîhe do heta bi heta referans bo”. Yanî bi eno qeyde, mi waşto ez vajî, ez êdî ziwanê MalmîsanijKÎ ra dûrî kewta, ziwanê mi fesîh biyo. La beno ke tayê kesî niyetê xwu gore xwu rê sewbîna mana ci ra vejê. Ez vajî se?

* * *

Malmîsanij hêrs beno ke senî mi vato amadekerdişê ferhengê çekuyan karo asan o. Belê, mi vato, ez ancîna vana: nîsbet bi amadekerdişê ferhengê îzehkerdişê manaya çekuyan amadekerdişê ferhengê têvernayişê çekuyan asan o. Û ez vana, gereka verê verkan semedê Zazakî ferhengê îzehkerdişê manaya çekuyan amade bibiyêne. Ancî, ez vana gereka ferhengê têvernayişê çekuyanê Tirkî-Kirmanckî (Zazakî) herinda ferhengê îzehkerdişê manaya çekuyan de îqame nêbiyêne. Ez fikrê xwu vana. Eke raşt bo, xwura raşt o. Eke raşt nêbo zî, nêbeno zûrkerîye! Nêbeno îdîaya bêbingeye! Merdim qey wurzo hende çapıtma bikero?

* * *

Hasilê kelam, seba ke yê xwu ra nîno war, esla xwu neheq nêvîneno, coka ez Malmîsanijî ra nêvana. La ez wendoxan ra vana, destê xwu bidê wijdanê xwu ser û biewnîyê, enê minaqeşeyê mi senî benê îdîayê bêbingeyî? Û enê vateyê sey “botan/buetûn”, “nege (huske)”, “îftîra”, “sey fabrîkaya zuran xebitîyayiş”, “fabrîkatorê zuran”, “zureker”, “zure”, “muflis”, “zurekerî hedîseyêko patalojîk” çi yê ke Malmîsanijî vatê? Û bala xwu bidê nuşteyî ser, yew merdimo maqul xwu tenezulê ê çiyan keno? Nameyê Malmîsanijî ser o ez nuşteyê ey ra şermiyaya. Labelê hetêk ra zî, ez raşt vajî, ez keyfweş biya ke mizacê xwu weş nîşan dayo! Çimkî ez bi xwu nêeşkayne Malmîsanijê raştkînî wina tarîf bikerî.

Ez qasê zanayişê xwu, qasê qewetê xwu, ziwanê ma rê, edebîyatê ma rê, milet û mîlîyetê ma rê bi samîmîyet xizmet kena. Şukir Homayî rê, tu zûrkerîye, muxterîsîye, megalomanîye, hîlekarîye, xinizîye, kurrîtîye, qumandarîye, dîktatorîye, fealîyetê binkî, siyaseto bêexlaq mi het çinê biyo. Homa mi rê nêkero qismet. Ez xwu nênimnena zî, temamê heyatê mi wina şefaf rojane ho verê çimî de. Mimkun o ke qiseykerdişê mi de, nuştişê mi de xeletî biyê. Kam xeletî nêkeno ke? Labelê kam yew xeletîya mi mi ra vajo, ez bi minetkarîye ci rê teşekur kena. Feqet heqîqeten wa xeletî bo, neke çamûr yan qalûqîl, yan zî wina qirş û qalê verê çemî! Natûwet ra tayê kesî, tayê ciwanê ma bi fîtkerdiş mi rê bêhurmetî kenê, gelo kesî dîyo ke rojêk miyanê rojan ra mi cewabê yewî dayo? Tenya ez înan bloke kena ke wa mi teqîb nêkerê, mi nêvînê. Hende! Ma feyde bidê hetêk, tu zirarê mi esla nêresayo kesî, mi tu zirar nêdayo ziwanê ma zî.  Ez bi eno fekeştişê Malmîsanijî zî esla xirab nêbena. Tam eksê ci, kesê biwijdanî baş vînenê ke kam senîn o, sewîyeya kamî çi ya.

Diyarbekir, 06.08.2022

---

[1] Eno hawayê vilakerdişê enê nuşteyî mi rê xerîb nîno. Mesela, yew nuşteyo ke eynî bi terzê enê nuşteyî derheqê Mehmed Uzunî (1953-2007) de bi yewna name nusîyabi, Malmîsanijî Swêd de yew kovare ra kopya kerdbi û xwu dir ardbi Diyarbekir, sey vilaweke vila kerdêne. Yew nusxe da mi, yew nusxe verê mi de da yewna merdimî. Bi eno qeyde, vera Mehmed Uzunî de hisîyatê ma jehrî kerdêne. Çimkî o wext, Mehmed Uzun bi romananê xwu zaf populer bi. Û çi sebeb ra yo ez nêzana, Malmîsanijî ey ra zaf qicix girewtêne. Coka îftîra eştêne ser, ma ra vatêne “Mehmed Uzun sextekar o!” Xulasa, keyfê Malmîsanijî kamî rê nêro, wina ser o siyaset keno. Eger demokratîye û edalet esto, ez hêvî kena, a grûba WhatsAppî eno cewabê mi zî wina vila bikero.

[2] http://rosanlezgin.blogspot.com/2021/02/suffikse-ki-ser-o.html

[3] http://rosanlezgin.blogspot.com/2019/07/ziwane-nustisi-de-helbet-gereka-qeydeyi.html