Roşan Lezgin

Weşikî û estetîkê qapaxê kitabanê Weşanxaneyê Nûbiharî rewna bala mi antbî la mi nêzanayne kam virazeno. Ez ewro yew mesajê Facebook î ra pê hesîyaya ke qapaxê kitabanê Weşanxaneyê Nûbiharî Îbrahîm Xelîl Baran virazeno. Min Îbrahîm Xelîl Baran tenya sey yew merdimo siyasî û nuştox zanayêne. Mi çend nuşteyê ey wendê. Gerçî terzê nuştişê ci nêmaneno siyasîyanê hemasî yê kurdan, bi terzêko akademîk û bi zêhnêko zelal nusneno zî netîce de hişê mi de yew siyasîyê kurdan bi! Emrê xwu de tenya reyêk, serra 2015 de Kuçeyê Hunerî yê Ofîsa Diyarbekirî de yew kafe de qasê des deqayî ma piya roniştbî. Sewbîna tu munasebetê ma nêbiyo. Mesajo ke Îbrahîm Xelîl Baranî rîpelê Facebookê xwu de weşanayo de bi tirkî vano “ Zira her kitap Kürtçe veya Kürtlerle ilgili olunca yaptığınız şey kitap tasarlamak değil, bir milletin estetik değerlerinin ve bilincinin yeniden üretilmesi oluyor . ”  Yanî vano “ Madem her kitab bi kurdî yan kurdan ra eleqedar o, karo ke ti kenê tenya teswîrkerdişê [qapaxê] ...

Tewrat de kitabê Teqwîn î (Ehdo Etîq) ne tede, hîris û new kitabê bînî, zafê xwu tarîxê benî-îsraîlîyan ra qisey kenê. "Îsraîl" nameyo bîn yê Yaqûb pêxamberî yo, îbrankî de yeno manaya "o ke Homayî dir gulaşe gêno". "Benî-îsraîl" zî yeno manaya "lajê êyê ke Homayî dir gulaşe gêno" yanî "cisnê Yaqûbî". Pêxamberan yan zî qralanê îsraîlîyan ra Dawid Beytlehem ra lajê Îşay o, Tewrat de derg û dila behsê ci beno. Kitabê Samuel-I û Samuel-II de, nînan ra ver kitabê heştine Rut de, ancî kitabê yewendesine Qralî-I de zî gelêk behsê ey beno. Dawid pêxamber hewt serrî Havron de, hîris û hîrê serrî zî Yerûşalîm (Quds) de tam çewres serrî Îsraîl de qraltî keno. Qraltîya ey seraser bi şer û pêrodayiş vîyarena. Esas hema ke nêbîyo qral, roja ke birayanê xwu rê werd ano cebheyê şerî û Golyadê (Calûtê) filîstinijî kişeno ra dima êdî tim şer de yo. Verê cû sey qijê heşt birayan şiwane biyo, sey " xortêkê porsûrî û semtî ke çimê ey beriqîyen...

Wextêk ma înşat de xebitîyayêne. Dewanê Pasorî ra hevalêk ma het bi. Merdimêko baş bi, tim henekî kerdêne. Rojêk yew meselaya xwu qisey kerde, hema zî mi vîr de ya.  Va “Wesar o. Ez şiwane ya. Biz û mêşinî çerenê, ez zî diyarê qotêk de, serê zinarî de ronişta, deyîran kena; ez deyîra 'Hesenê Mala Mûsa'yî vana:  Yadê rebenê Hesenê Mala Mûsa lo tembûrvan e  Qaşê gustîla tiliyê torînê mala Mûsa lo karîban e  Xwedê xira bikê mala Simê Qaso w Hesenê Cafo  Wele li serê min û torînê mala Mûsa rakirine lo fermane  Heywax li min, heywax li min, heywax li min, lo mala minê  Ez hende weş girênena, vengê mino zelal xulexulê awa dere û layan dir, wîçewîçê mîrçikan dir zimeno, ê doran ra beno vila... Mevajê, qefleyê keynan û veyvanê dewa nizdîyê ma zî ameyê yaban kerengan. Înan ra yewe dûrî ra vengda: şiwan ha şiwan, lo şiwaaan!...  Çend rey bi eno qeyde vengda mi. Mi va ‘Hê hêêy!’ Cîneke va ‘Yew mêşina to tiya menda!’ Mi zî bawer kerd.  Ez...

Verê cû Diyarbekir de nêweşîya tîfoyî zaf estbî. Zaf însanê ma ena nêweşî ra telef bî. Payizê 1991 de ez zî bi ena nêweşî kewta, ez şîya halê mergî la Homayî temam nêkerd. Dima ez tedawî biya û hêdî-hêdî ameya xwu. Labelê ena nêweşîya bêîmane bitaybetî mewsimê wesarî û payizî çend serrê bînî zî mi de nuks kerd, ez perîşan kerda. La şikir Homayî rê, badê pey ez ci ra felitîyaya. Tam wexto ke ez winî nêweşî ra bêhal kewtbîya, vatêne Amerîka do bido Îraqî ro. Sedam zî, seke Helebce de kerdbi, do kîmyasal bierzo Diyabekir. Badê şerrê Îran-Îraqî (1980-1988), Îraqî 1990 de dabi Kuweyt ro û qismen dagîr kerdbi. Enê ser o Amerîka 36 dewletê bînî zî antbî xwu het û amadekarî kerdêne ke vera Îraqî de şer îlan bikero. Axir roja 17 çele 1991 de Amerîka da Îraqî ro û Şerê Kendawî dest pêkerd. Verî ke Amerîka bido Îraqî ro, hema vajê ke nîmeyê Diyarbekirî bi veng. Şarî vatêne do Sedam kîmyasal bierzo Diyarbekir, coka zafê kesan keyeyê xwu waro verdabi şîbî dewan. Êyê ke mendbî zî, naylon yan zî caci...

Enê nuşteyî de ez lîsteya kitabanê ma yê hîkayeyanê modernan weşanena. Hîkaye çi ya? Mi " Ferhengê Termanê Edebîyatî " de madeyê “ hîkaye ” wina nuşto: “ Hîkaye (n) : ( îng. novel, tr. öykü ) Edebîyat de bi terzê pêardişî yanî bi hawayê xîyalî û edebî nuştişê bîyenêk. Edebîyat de derheqê tarîfê formê hîkaye de munaqeşeyî estê. Vanê hetê qiseykerdişê bîyenan ra sey romanî ya, la hetê bikarardişê ziwanî ra xwu dana nêzdîyê şiîre. Hîkaye de meseleyî kilmek, ziwan zî krîstalîze yeno şixulnayiş. Yanî mesela sey romanî neke derg û dila, kilmek yena vatiş, heta ke mesela tenya yew rewşe de nîşan dîyena.” Qaso ke ez eşkaya tesbît bikerî, hetanî nika 33 hebî kitabê hîkayeyanê kirdkî weşanîyayê: 1) Roşan Lezgîn, Binê Dara Valêre de , Çapê yewin: Weşanxaneyê Apecî, Stockholm, 2002, 72 rîpelî / Çapê diyin: Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2002, 75 rîpelî / Çapê hîrêyin: Weşanxaneyê Roşna, Diyarbekir, 2012, 72 rîpelî 2) J. Îhsan Espar, Beyi Se Bena? , Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2004, 6...

Kek Nadir merdimêko halê xwu de, giran û heqîqeten nadir o. Dûrî ra merdimê ma zî yeno, dades serrî mi ra pîlêr o. Ê rojan raştê mi ame, mi selam da, persê hal û wextê ci kerd. La seke zerrîya ey mi ra menda, bineyke bêmade bi. Mi ewnîya ke birûyê xwu qirmiçnayê û tûj ewnîyeno zereyê çimanê mi ra, mi êdî baş fam kerd ke tede çiyêk esto. Seke ez vajî “xeyr o?” o qayde pa menda. Wilay hakê xwu kerd! Va “Ez to ra çiyêk bipersî?” Mi bi meraq va “Kerem bike.” Bineyke xwu kerd giran, ewnîya nat û wet ra, seke nêeşko hende asan vajo. La dima xwu da barî ser û va “To yew bêedebî, bêterbîyetî yan bêhurmetîya mi dîya?” Hela-helaaa! Eno çi bi? Mi qet persêka winasî nêpawitêne, ez tede menda. Mi her di birûyê xwu ardî têver, da xîyalê xwu ke gelo mi yew hereketo bêray ey de dîyo yan nê. Çimkî milet xûyê mi zano, eke ez biewnî bêrayî biya sey nêweşî, ez hende goş nêdana kesî. La derheqê kek Nadirî de tu çiyêk nêame mi vîr. Coka mi va “Estexfîrula keko!” Eno qeyde qalîkerdişo muphem û manîdar her we...

Xuroş ( Kyros ) birayê şahê persan Artakserkes-II'yî hîna zaf mintîqeyê Ege ra leşkeran arêdano, artêşe nano pêra û bi nîyetê ke birayê xwu text ra biyaro war û cayê ey de ronişo, ver bi Mezopotamyaya cêrine keweno rayîr. Miyanê artêşa ey de des hezarî ra vêşêr yûnanî zî estê. Miyanê yûnanan de telebeyê Sokratesî Ksenophono Atînayij (ÎV: 430-355) zî esto. Nîyetê Ksenophonî hîna zaf eno yo ke welatan ra bigeyro û yew kitab binuso. Ena raywanîya ke Îsayî ra ver serranê 400-401 de pancês aşmî dewam kena de rojane tim notan gêno û kitabê xwu Anabasis î nuseno. Tirkî enê kitabî ra vanê " Onbinlerin Dönüşü " Xuroş yew qumandano ciwan, cesûr û adil o. Miyanê şarî û eskeran de xwu dano heskerdiş, çi heyf, gama ke artêşa ey û artêşa şahî danê pêro, şanso xirab, şer de kişîyeno. La leşkerê artêşa yûnanan ser kewenê. Badê kişiyayişê  Xuroş î wazenê ageyrê welatê xwu Yûnanîstan. Labelê mabeynê royanê Dîcle û Feratî de, welatêko xerîb de asê manenê.  Wexto ke ameyê, derûdorê Îzmîr...

Merdimê ke ez heyranê mucadele û ezm û cuyayiş û xûy û tefekurê înan a ra yew lîderê hindûyan Mahatma Gandhî (1869-1948) yo. Mesela, vato: " Vatişê xwu dîqet bike; beno fikir! Fikrê xwu dîqet bike; beno hîs! Hîsanê xwu dîqet bike; benê hereket! Hereketanê xwu dîqet bike; benê xûy! Xûyê xwu dîqet bike; beno karakter! Karakterê xwu dîqet bike; beno qederê to! " Enê şîretê pêxemberane yê; de bêre heyran memane!...  Mi zaf dîyo, ez zaf biya şahid. Reye esta yew vateyo zaf qijek bîle biyo sebebê rijîyayişê organîzasyonan yan bêaqubetîya miyanê aîleyan. Biyo sebebê cêrabiyayişê însanan; biyo sebebê kîn û xerezî, biyo sebebê dişmenîya ke êdî vernîya ci nêgêrîyena!... Eke o vate bi o qayde nêameyêne vatiş û nêbiyêne fikir; eke o fikir nêbiyêne hîs û nêkewtêne hereket, dima nêbiyêne xûy û nêbiyêne karakter, peynî de nêbiyêne qeder!...

Hûmara yewine ya kovara edebî hunerî Şewçila adar 2011 de vejîya. Kovare safî bi kirdkî weşanîyena û tenya ca dana eseranê edebî yê sey hîkaye, şiîr, nuşteyê derheqê edebiyat û hunerî de, ancî roportajê ke edîban û hunermendan dir biyê. Kovare hetê Roşan Lezgînî ra Diyarbekir de amade bena û weşanîyena. Amancê kovara viraştiş û geşkerdişê edebîyatê modern yê kirdkî yo, ancî vejîyayişê meydanî yê edîbanê neweyan û wendoxê ke edebîyat ra hes kenê. 15 hûmaranê Şewçila de 4 ci ra tercume 110 şiîrî, 14 ci ra tercume 125 hîkayeyî, 6 roportajî û 49 nuşteyê muxtelîfî weşanîyayê. Ancî 19 cinî 81 camêrd, 100 kesan tede nuşto. Nînan ra, eserê 24 edîban tercume yê, êyê bînan bîzat kovare rê nuşto. Qismêko muhîm yê enê nuştoxan reya verîne Şewçila de dest bi nuştiş kerdo. Verî ke Şewçila vejîyo cinîyê edîbî ke bi kirdkî nusnenê yew-di kesî bî. Bi vejîyayîşê Şewçila des ra vêşêr edîbê cinî vejîyayî meydan, nînan ra çar cinî kitabê înanê edebî weşanîyayî. Fîhrîst de nameyê nuştoxan bi hawayêko al...

Çi eleqeyê Jan Žižka  (1378-1424 )  û Konfusyûs  (ÎV 551-478) û  Saîdê Kurdî  (1877-1960)  pê ra esto? La gama bîne, enê hîrê merdimê tarîxî têdir kewtî hişê mi.  Mi kanalê televîzyonî "TRT Belgesel"de derheqê dehaya qumandaro çek Jan Žižkayî  de yew fîlmo dokumanter temaşe kerd. Fîlm de nîşan dîyayêne ke Jan Žižkayî bi amadekarîyêka muhteşeme senî bi panc sey dewijan zorê artêşa şovalyeyan ya di hezarî kesî ra îbaret berdo.  Peynîya fîlmî de zî yew vateyê Konfusyûsî ame ekranî ser: Berdişê şerî yê însananê neamade, înan tehndayişê mergî yo! Yanî eke însanî şerî rê amade nêbê, merdim înan bikero şer, seke înan tehn bido verara mergî.  Eno vateyê Konfusyûsî yewna çî ard vîrê mi; eke yew milet şerî rê amade nêbo û semedê şerî çîyêk zî dest de çinê bo, ti wurzê vera miletêkê wayirê artêşêka xurte de bi zor bikerê miyanê şerî, seke ti ê miletî û welatê ci bi zanayiş bidê wêrankerdiş û heta bi heta bindest verdê.  Wexto ke ez enê...

“ Ap Hus ” nameyê kitabê minê pancin yê hîkayan o, tede pancas hîkayeyî estê. Seba ke qehremanê 47 hîkayan ap Hus o, coka merdim eşkeno vajo eno kitabê hîkayanê ap Husî yo. Ap Hus kam o? Hetê tîpî ra, eke merdim raşt vajo, her dewa ma de yew ap Hus estbi, esto. Heta, ez eşkena vajî ke, her merdimî de bineyke ap Husîtî esta. Yanî ap Hus ma ra parçeyêk o. La hetêk ra zî t u kes nîyo; temamen pêardeyê min o. Û çiyo muhîm, eynî wext de terapîstê min o. Hîkayeya tewr verîne bi nameyê “ Wesîya Ap Husî ” mi roja 30 temûz 2009 de www.zazaki.net de weşanaybî. Bi eno qeyde hîkayeyê ke enê kitabî de ca gênê, hema vajêne des serrî ra ver mi dest pêkerd nuştî. Yanî hîkayeyê " Ap Hus "î keda des serran a. Emser mi ewnîya ke pancas hebî temam bîyê, mi va wa êdî sey kitab vejîyê. Eno miyan de mi ewnîya ke kitabê min ê hîkayan bîyê panc hebî. Coka mi bala xwu da hûmara hîkayeyan ser zî; kitabê min o tewr verîn yê hîkayeyan “ Binê Dara Valêre de ” de 10 hîkayeyî estê. “ Halîn ” de 13, “ Ez Gu...

Xalê mi hecî Saîd wextê herbê şêx Saîd efendî de ameyo dinya. Cîranê înan xal hecî Mehmûd beyraqdarê Şêx Seîd efendî bi. Homa rehma xwu bi merdanê şima bikero, bi ey zî bikero, ehlê zuhd û teqwa bi. Rî û rûçikê xwu, kinc û kolê xwu, hereket û rayşiyayişê xwu, werdê xwu zaf pank girewtêne. Seba ke sey dara kizvanêre boya weşe ci ra ameyêne, vîrê mi de zî eynî sey dara kizvanêre mendo. Kizvanêre yew dara cisnê vinişkêran ra ya. Nameyê ci yo îlmî bi Latînkî “ Pistacia terebinthus ” o. Tirkî vanê “menengiç ağacı”. Derheqê vinişkêran ( bi tirkî: sakızgiller)  de yew malumato muhîm esto ke zemanê Adem pêxemberî de zî estbîyê. Tefsîrê Îbnî Kesîrî (1301-1373) de behs beno. Sufyan es-Sewrî qenalê Cabir el-Cu’fî ra rîwayet keno ke hezretî Elî derheqê ayeta 107. ya sûreya Safatî “ Û ma yew qurbano xişin sey fîdye da ci ” de vato “ Yew kaviro sipî, çimê ci xişnî û qiloçin biyo. Yew vinişkêre wa girêdaye biyo. ” Ebû Tufeyl zî vano “ O Sebîr (Mîna de yew ca) de yew dara vinişkêre wa beste dîyo....

Kulo bêderman çi yo gelo, kam eşkeno tarîf bikero? Ez vana “kul” û “kule” di çiyê cîya yê. Kule, yew nêweşîya fizîkî ya. Mesela, cayêkê wucûdî gêno ra, rîm keweno ci, maseno. Uca ra vanê “kule”. Muheqeq dermanê ci esto, bena weşe. La “kul” beden ra eleqedar nîyo, yew nêweşîya hîsan a, eynî sey kîne zerrî de, yanî hîsan de virazîyeno...  Esas, ez nêeşkena tam tarîf bikerî la ez yew mesela qisey bikerî, belkî bineyke fam bibo. Zimistan bi. Vewre erd de bî. Şinasîyêk şibi rehmet. Ma çar kesan xebere da yewbînî ke şirê tazîye. Tazîye qeza de bî. Ma telefon kerd, xwu rê ca abirna û şî çatrayê Seyrantepeyî de paweyê mînîbuse vindertî.  Zêde ra serd bi. Dest û lingê ma cemidîyayî, çizayî. Axir mînîbuse ameye, ma weniştî. Zereyê mînîbuse teberî ra serdinêr bi, binê liganê ma heme hîy bi. Her di apê ke emrê înan epey estbi, vernîya ma de, ez û kek Hesedula zî peyê înan de, qoltuxanê çutan de roniştî. Kek Hesedula çend serrî mi ra pîlêr o. Sercêrê Seyrantepeyî de dikanî estê. Mî...

Zafê reyan merdim nêeşkeno her çî tam raşt bivîno, raşt fam bikero, raşt bizano, raşt îdraq bikero… Tayê çî, seba ke hîkmet tede esto, seba ke sergirewte yê, seba ke mana akerde nîya, coka eqlê ma aciz o ke esl û esasê ci, mahîyetê ci bizano. Yanî seba famkerdişî zanayişê ma qîm nêkeno. Tayê çî estê, seba ke a game ma mahîyetê ci nêzanê coka ma xelet fam kenê. Yanî seke ma dîyo yan şinawito, eslê xwu de o qayde nîyo. Badê ke ma mahîyetê ci mûsenê, hema newe mesela ma rê zelal bena. Tayê çî zî estê, bi zanayiş tewirêna yenê nîşandayiş; enê çî hîna zaf sîyaset de benê. Çimkî sîyaset bi xwu sinetê hîleyan o! Qismêko muhîm yê hereketê sîyasî yan kesê sîyasî, seba ke biresê hedefê xwu zafê reyan bi zanayiş esl û esas û mahîyetê îşî nimnenê yan zî bi yewna hawa nîşan danê. Heta ke merdim pê hesyeno, Hasil Mûsil ra vîyareno! Neke tena hereketê sîyasî yan zî kesê sîyasî winî kenê, zafê reyan merdimê sadeyî zî eşkenê seba amancêk xwu yan zî vate û hereketanê xwu tewirêne nîşan bidê yan zî qest...